Vera - 01.04.1991, Blaðsíða 39

BÓKADÓMUR
SÍÐASTA ORÐIÐ
Steinunn SigurÖardóttir:
Iðunn 1990
„Fyndni af ásettu ráði í minn-
ingargrein er kapítuli út af
fyrir sig. Hitt er þó algengara
og alvarlegra, hve oft höfundar
skrifa hlægilegan texta án
þess að ætla sér það...Er sjúkt
til þess að vlta að horfið sóma-
fólk verður að óverðskulduðu
skemmtiatriði yflr morgun-
kaffl hjá meinfysnum lifend-
um“ (104). Það er mikið til í
þessum orðum sem sótt eru í
nýjustu bók Steinunnar Sig-
urðardóttur og eru um leið
ágæt lýsing á bókinni sjálfri.
Form hennar er afar óvenju-
legt; safn eða úrval eftirmæla
með formála og athugasemd-
um útgefenda, fræðimannsins
og piparsveinsins Lýtings
Jónssonar. Og tengist fyrri
skáldsögu Steinunnar, „Tíma-
þjófnum", á þann hátt að út-
gefandi safnsins hefur tak-
markað eftirmælin við ívar-
senfjölskylduna, fjölskyldu
Oldu, aðalpersónu „Tíma-
þjófsins". „Síðasta orðið“
flokkast undir það sem kallað
er paródía eða skopstæling,
það er þegar formseinkennum
þess verks eða bókmennta-
greinar, sem skopstælingin
beinist að, er haldið, en inn-
taki breytt. Þetta er sem sagt
paródía á minningargreinar
sem eru eins og útgefandi
„Síðasta orðsins" bendir á afar
merk bókmenntagrein og sér-
íslensk. En „síðasta orðið" er
líka eins konar skáldsaga í
formi minningargreina og
minnir að þvi leyti á skáld-
sögur í formi sendibréfa.
Rauði þráðurinn í þeirri sögu
sem hér er sögð er ástir Frið-
þjófs ívarsen og Geirþrúðar
Ólsen.
Bókin er mjög fyndin en
hefði sennilega orðið dálítið
innantóm ef höfundur hefði
ekki gripið til þess snjallræðis
að láta hinn mikilvirka eftir-
mælahöfund Friðþjóf ívarsen
skrifa minningargrein um
sjálfan sig. Það er miskunn-
arlaust uppgjör við eigin per-
sónu og eigið líf, ekki laust við
að vera fyndið, en þó alvarlegt
og gefur bókinni örlítið annan
tón. í eftirmælunum beinist
athyglin að öðrum, hér að
honum sjálfum, þar er botn-
laust lof, hér botnlaus sjálfs-
ásökun.
Það er talsverð fjölbreytni í
ritsmíðum þessarar bókar.
Einna fyndnastir - án þess að
ætla sér það - eru þeir Lýting-
ur Jónsson, ritstjóri bókarinn-
ar og Ómar B. Ómarsson.
Minningargreinar Öldu Odds-
dóttur ívarsen eru allt öðru-
vísi. Hún skrifar um frænda
sinn, Friðflnn Ólsen, sem lést
um tvítugt og um Dóru
„piparkonu“. Það eru mjög
fallegar, látlausar og hlýjar
greinar. í þeirri síðarnefndu
segir t.d. „Það eru einmitt
Dórur þessa heims sem gera
veröldina byggilega börnum
sem líða fyrir skilningsleysi
fólksins" (76-77).
Friðþjófur ívarsen er ótví-
rætt aðalpersóna sögunnar og
hann er jafnframt stolt bók-
arinnar; það eru greinar hans
sem gefa safninu gildi að mati
útgefandans sem er einlægur
vinur og aðdáandi Friðþjófs.
Og því er ekki að neita að
greinar Friðþjófs eru á margan
hátt geðþekkar þótt „tignar-
legur stíllinn” verði oft æði
upphafinn og skrúðmikill. En
það er kostur við Friðþjóf að
hann á til miskunnarlausa
hreinskilni. Hann er t.d.
skemmtilega andsfyggilegur
þegar hann skrifar um látinn
eiginmann „ástvinu" sinnar.
Þar segir hann um bernsku-
slóðir Leifs: „Landslagið er
bæði kaldranalegt og lítilsilgt
þótt þar sé gróðurreitur á
stöku stað. Hætt er við að
þvílíkt umhverfi setji mark sitt
á fólkið sem þar er alið. Jafn-
vel á sólríkum sumardegi er
ekki fagurt um að litast“ (69). í
minningargrein Hrefnu Ólsen
um Elsabetu Gauksdóttur
ívarsen, móður Friðþjófs
kynnumst við annarri hlið á
honum. Grein Hrefnu er mjög
vel heppnuð útgáfa á illa skrif-
aðri grein, fullri af fordómum
og rökleysu: Elsabet „missti
eiginmann sinn Ragnar ívar-
sen, fyrir löngu, en samt
skorti hana ekki drengina sína
til þess að ala önn fyrir...Og
Elsabet var svo heppin að
mega annast Friðþjóf sinn
alveg þar til hún var orðin
farlama... Hann hafði sem
eðlilegt er ekki séð ástæðu til
að kvongast, þar sem móður
hans naut jafnan við“ (35-36).
Friðþjófur kemur síðan dálítið
á óvart í minningargrein sinni
um Ölmu ívarsen þar sem
hann lýsir mikilli hrifningu á
heimilislífinu í Sörlaskjóli og
kemst endanlega að þeirri
niðurstöðu að sambýli kvenna
án karla hljóti að vera hið
ákjósanlegasta í lífinu og neit-
ar að kvika frá þeirri sann-
færingu þótt ritstjórar dag-
blaðsins færu þess á leit við
hann að hann sleppti þessum
kafla úr greininni. Töldu þeir
að skrif sem ýttu undir að-
skilnaðarstefnu kynjanna
„ógnuðu innra öryggi vorrar
fámennu eyjar“ (84). Mest
kemur Friðþjófur þó á óvart í
eigin minningargrein þar sem
hann reynir að brjóta sjálfan
sig til mergjar, gengur á hólm
við sjálfan sig. Þar dregur
hann fram öll leyndarmálin
sem hann faldi svo vandlega
um ævina. Ekki verður farið
námar út í þau hér en
niðurstaða hans er sú að
afstöðuleysið hafi verið hans
helsti glæpur og þegar hann
hugsar um hvað hann hafl
gert verst, flnnst honum „tygin
þungbærust" (135). Öldu
mágkonu sinni lýsir hann
þannig: „Hún var köld að
utan, en heit að innan. Hún
var hörð að utan, en mjúk að
innan. Þannig eiga menn að
vera. Og menn eiga að vera
með mönnum. Oddur bróðir
minn var maður. Það var rétt
að þau áttust. Þvi það er á
undarlegan hátt harmabót að
verða vitni að hlutum undir
sólinni sem eru réttir” (131).
Enn ein hliðin á Friðþjófl
kemur fram í minningargrein
vinar hans, Lýtings Jóns-
sonar, og fer lesanda þá að
gruna að Lýtingur hafi e.t.v.
ekki verið í raun alveg jafn
innilega hriflnn af Friðþjófl og
hann lætur vera eða getur
jafnvel viðurkennt fyrir sjálf-
um sér. Hann segir t.d. „Mér
flnnst ekki að Friðþjófur sál-
ugi hafl verið besserwisser, en
hann var alltaf viss í sinni sök
um að hann hefði rétt fyrir sér.
Að hans eigin dómi var hann
sjálfur besti heimildamað-
urinn um flesta hluti“ (143). í
lok bókarinnar eru birt bréf,
þrjú úr þessum heimi og að
lokum eitt að handan frá Geir-
þrúði (Bíbí) Ólsen sem Hrefna
mágkona hennar nam þannig,
að hún féll í trans og ritaði
bréflð síðan með ósjálfráðri
skrift. Það er ansi fyndið bréf
og kemur þar i ljós að ekki er
allt eins og rannsóknir bentu
til í „blíðheimi": „En það var
nú meiri fjölbreytni í ýmsu í
lífinu. Kannski var óhamingj-
an meiri, en það var viss til-
breyting í því“ (175). Og einnig
segir í bréfinu: „Annars finnst
mér vera einhver urgur í Öldu
yngri. Hún sagði á afmælinu
sínu að hún hefði sleppt þvi að
deyja ef hún hefði vitað hverig
þetta yrði hér fyrir handari'
(174).
Niðurstaða er því ef til vill
sú að menn eigi að elska líflð
hið jarðneska og vera menn til
að lifa þvi. Og mikilvægara sé
að geta horfst í augu við sjálf-
an sig og eigið líf að leiðar-
lokum en að hafa áhyggjur af
minningargreinum eftir Pétur
og Pál sem birtar verða að
manni látnum. „Síðasta orðið“
er skopstæling og stundum
gengur höfundur æði langt;
persónur verða nánast alkára-
legar og sumt er svo fáránlegt
að það er ekki einu sinni fynd-
ið. Ein og ein grein hefði líka
vel mátt missa sín einfaldlega
af því að persónurnar sem um
ræðir eru of langt frá kjarna
sögunnar og bæta engu við
hana. Á hinn bóginn á höf-
undur hrós skilið fyrir fjöl-
breytt greinasafn þar sem
greinarnar eru afar mismun-
andi eftir þvi hver „skrifar“
þær. Og smám saman verður
til saga. Og sú saga vekur
spurningar sem skipta máli og
reynt er að svara, eins og t.d.
þegar Friðþjófur ívarsen spyr í
minningargreininni um sjálf-
an sig: „Hver er kjarni sann-
leikans um líf einnar sálar?“
Margrét Eggertsdóttir
39