Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Page 7

TÍMARIT V. F. í. 1918
49
inn fyrir nöfn ritanna: »All af gekk Fúsi með Virgil
í vasanum og Hómer þuldi hann utan bókar við öll
liátíðleg tækifæri.«
Einkunn og verknaður, sem af henni leiðir:
Heimska (einkunnin) — heimska (óviturleg orð
eða verk); gleði: dansleikur (vikivaki).
Efn'i og hluturinn, sem úr því er gjörður:
Hamar — 1. steinn, 2. áslátlur; sax = 1, steinn;
2. (stutt) sverð; askur == 1. eskiviður, 2. skip, spjót
(skaft), vökvunarílát; borð = 1. fjalviður, 2. mat-
borð, skrifborð o. s. frv.; járn 1. efnið, 2. ýmsir hlutir
úr járni, t. d. fjötrar (wsetja í járn«), vog (»það slóð
í járnum«), sporjárn o. s. frv.
ílát og innihald, mælir og mál:
Glas, tunna, hnefi (sbr. mjölhnefi), Jang heyfang),
Jaðmur, alin (framhandleggur — jafnlengd hans),
reka (»preslurinn varpaði þremur rekum á kisluna«),
Staður og þeir sem staðinn hyggja:
Sveit, bœr, skóli í setningum eins og: »öll sveitin
(allur bærinn, allur skólinn) stóð á öndinni af ótta.«
»011 borgin gekk til móts við Jesúm« (Matt. 8, 34).
Fleiri tegundir samhvarfa mætli telja, en þessi dæmi
nægja lil athyglis að sinni.
g. Líkingar (metaphorae), er við nefnum öðru
nafni óeiginlegar merkingar eða óeiginleg orðlök. Þær
eru í því fólgnar að nefna einn lilut eftir öðrum
vegna einhvers sameiginlegs einkennis, er þeir hafa
eða þykja hafa. Hér stöndum við við aðal-orkulind
tungumálanna, lind sem er' síslreymandi og dreiíir
lífsslraumum og litskrúði um hvern krók og kima
þessarar veglegu byggingar mannsandans, er við köll-
um mál. Mannleg hugsun er óþreylandi að íinna lík-
ingar með hlutunum, í gamni og í alvöru, og nefna
þá eftir þvi.
Blöð eru ekki einungis á jurtum; því nafni nefn-
um við líka fjölda annara hluta, sem að einhverju
leyti þykja líkir laufblaði, þótt ekki sé nema þynk-
unnar vegna: hnifsblað, tjáblað, sagarblað, pappirs-
blað, dagblað.
Einstaka hluta líkama síns liefur maðurinn nefnt
eftir umhverfinu og hlutunum. Orð sem tákna höfuð
hafa flest frummerkinguna ker eða skál fhöfuð = lat.
caput, skyll capio; fr. tete = lat. testa, þý. Kopf = da.
líop, ísl. koppur; háts, lat. collum er skjdt orðum,
sem þýða súla o. s. frv.
En einkum er manninum títt, frá aldaöðli tung-
unnar, að miða við líkama sjálfs sín og þeirra dýra,
sem lionum voru kunnust. Við tölum um hausa á
lrömrum og nöglum, lilgr á skipum og vopnum,
fœtur á borðum, stólum og öðrum húsgögnum, augu
á nálum, nef á ausum, hömrum og skógum. Húsin
hafa gafla (þ. e. höfuð, gr. xecpalg]. Fjöllin liafa
bringur, axlir, ása (= öxl), hálsa, höfða og múla.
Þannig er inikill þorri örnefna til kominn. Við nefn-
um dýr eftir dýrum: broddgöltur, hxa\fiskur (þó að þar
sé hvorki um gölt né fisk að ræða). Við nefnum
menn eftir dýrum: lævísir menn eru kallaðir refir,
heimskinginn þorskur, sauður, naut eða asni. Við
nefnum verkfæri eftir mönnum, dýrum og jurtum:
hjól/cer/íng' heitir blökk, hlaupastelpa eða smali sveif
á rokk, fjaðrir eru í vélum ekki síður en á fuglum,
blöð á hnífum o. s. frv.
Sama máli gegnir um einkunnir og sagnir eins og
um nafnorð. Við notum um dauðu hlutina sömu
orðtökin og um lifandi verur: Sólin gengur, vatn og
vagnar renna (o: hlaupa), skipið skriður. Hversu
víða líkingar koma við og hversu mikið gildi þær
hafa fyrir málið, sést bezt á því, að um andlega
heiminn, allan eins og hann leggur sig, getum við
alls ekki talað nema í líkingum eða með orðum,
sem upphaílega hafa verið líkingar. Öll hugmjmda-
heiti og orðtök um hugmyndir eiga rætur að rekja
til hins sýnilega heims: að skilja og greina er að
greiða í sundur, að spgrja er að rekja spor, að sjá
er að fylgja (með augunum) o. s. frv. Glaður er upp-
haflega bjartur, hnugginn er lostinn.
Aðaleinkennið á málfæri manna, jafnt rithöfunda
sem annara, er líkingavalið, því að vitanlega eru lík-
ingarnar ekki einungis fólgnar í einstökum orðum,
heldur í heilum selningum og málsgreinum. Oft og
einatt eru þær dægurllugur, er liníga til moldar með
hverfandi stundu. En stundum festast þær í málinu,
verða gjaldgengur eyrir manna á milli, og missa þá
einatt líkingarblæinn, er fram í sækir, þannig að
nafngjafinn (— hlutarlieitið er líkingin var dregin
af —) hverfur að baki nýju merkingarinnar; hún
verður bein táknun, og fullur jöfnuður kemst á milli
hugmyndar og heilis. Á þann hált áskolnast málinu
ógrynnin öll af nýjum sjálfstæðum heitum. En skáld-
æð lungunnar skapar jafnóðum nýjar líkingar í
skörðin. Þegar svo er komið, að líkingarmerkingin
er alveg gleymd, tölum við um dauðar líkingar. ís-
lenzkan er allra tungna auðugust að lifandi, liálf-
dauðum og aldauðum líkingasetningum, er við köll-
um talshætti. Um sljórnmálamenn er t. d. löngum
komist svo að orði, að þeir skari eld að sinni köku,
að þeir leiði saman hesta sína og að þeir sendist
hnútum á um þveran þingsal, en þar með er ekki
átt við að þeir séu eldabuskur, hestaatsmenn eða
tröll. Til dæmis uin líkingar þar sem frummj’ndin
er alveg gleymd má nefna talshættina »að reisa rönd
við e-u« og »að bjóða e-m byrginn« (rönd = skjöld-
ur; bgrgi = hnefi).
Það liggur nú í augum uppi, að fleiri en ein af
framangreindum tegundum þj’ðingarbrigða getur náð
sér niðri á sama orðinu; það getur gengið gegnum
alla þrjá eldana, vaðið þá fram og aftur, og flogið