Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Page 9

TÍMARIT V. F. Í. 1918
51
ofvaxið til lengdar? í kveðskapnum höldum við
dauðahaldi í ófrjálslega stuðlaselningu, sem auk þess
að gjöra skáldunum örðugra fyrir, trutla ljóðúð
þeirra og fara með huga þeirra í gönur úl frá efninu
í örðuga orðaleit, hefur þá hættu í för með sér, að
hún staðfesti smátl og smált óeðlilegt djúp milli
skáldamálsins og mælta málsins, gjöri það að sér-
stökum heimi, sem þokisl æ lengra og lengra burt
frá skilningi og hjarta almennings. Hún geymir og
skapar aragrúa orða, sem er hreinn og beinn ofvöxtur,
og gjörir annað at tvennu eða hvortveggja að oí-
þyngja þekkingarorku almennings og svitta hann að
miklu leyti því, sem hefur hollust og næmusl áhrif
á málsmekk hans og sálarlíf. Hins vegar hafa Jjóð-
stafalögin líka ýinsa kosti; því ber síst að neita. Þau
festa ljóðin vel í minni og eru skapandi all, sem gel-
ur af sér fögur og stutt orð. Það er sem sé hinn
mikli munur á orðavali ljóðskáldanna og annara ný-
yrðasmiða, að þau unna því sem stutt er, linittið og
áferðarfagurt, en sneiða hjá langmælunum. Hemil
verður þó að hafa á þessu aíli, og meðalhóíið er þar
vandratað. En láluin það liggja i þagnargildi að sinni.
IJetta er okkur öllum viðkvæmt mál — bæði mér og
öðrum — og ekki vert að hreyfa við því nema vel
tygjaður að vopnum og ráðum. Eitt er víst, að snögg
bylting á því sviði má ekki eiga sér stað. Eg nefndi
þetta í þeirri veru, að svo framarlega sem við eigum
að hafa mátt til að unna okkur þess ofvaxtar, sem
af ljóðslafafjötrunum Ieiðir — eins og þeir nú eru
vaxnir — verðum við að vera þeim mun betur á
varðbergi gegn ofvexti á öðrum sviðúm; annars líður
ekki á löngu, áður en skáldamálið fjarlægist almenn-
ing um of og ljóðagerðin kafnar í dauðu formi eins
og fornaldarskáldskapurinn forðum, til ómetanlegs
menningarhnekkis. Skáldskapurinn má ekki tala til
okkar ofan úr skýjunum á annarlegu englamáli; hann
verður að velja orð sín undan vorum eigin hjarta-
rótum, þau sem við eigum fegurst, lijartfólgnust og
— auðskildust.
Það er annar ofvöxtur, mun hættulegri en liinn,
sem að okkur steðjar, ofvöxtur sem engum er dýr-
mætur, þólt margur gjöri sig seka í að auka hann
von úr viti. Það er /jölne/na-samhrúgunin, sem af
nýyrðasmiðinni stafar, með öllu því losi og glund-
roða sem henni er samfara. Við henni þarf ekki að
hlífast. Hún er all of ör, jafnvel miklu örari en að-
streymið af nýjum liugmyndum. Málið er voðfelt til
nýmyndana; það má vefja því um fingur sér eins
og mýksta silkiþræði. Pessum kosti þess er sorglega
misbeitt. Menn gjöra sér ekki nægilegt far um að
leita í málinu að því sem til er; hvert sinn er þá
vanhagar um orð, grípa þeir til þeirra örþrifaráða
að smíða nýyrði, hvaða pennaglópur sem í hlut á;
varpa jafnvel hiklaust á glæ nýyrðum, sem aðrir
hafa smíðað, því að auðvitað er þeirra smekkur
hestur og þeirra vit mest. Fleslir leggja ógjörfa hönd
á það verk, að örfáum mönnum undanskildum t. d.
heimspekingunum okkar.
Af þessu hvorutveggja, Ijóðstafaviðjunum og þó
einkum nýyrðafaraldrinum, stafar feiknaruglingur og
festuleysi í málinu, ofvöxtur á einstökum sviðum
þegar til lengdar lætur. Til skamms tíma hefur það
ekki gjört mikið til, af því að andlegur sjóndeildar-
hringur þjóðarinnar og verksvið hefur verið þröngum
mörkum bundinn. Hún hefur ekki að neinu ráði
lagt stund á aðrar greinir ritstarfa en þjóðlega sagna-
ritun og skáldskap né aðrar atvinnugreinir en fjár-
rækt og fiskveiðar. Og þó er nú þegar, óðara en at-
vinnugreinum og vísindagreinum er farið ögn að
fjölga, samnefnamergðin Marin að gjöra óþægilega
vart við sig. Mikill hluti þeirra manna, er við rit-
'störf fásl, kykna undir inálinu. Ekki að tala uin
almenning, einkum í kaupslöðum. Það sýna best
auglýsingarnar í blöðunum. Fari það kolað sem ég
skil þær, sumar hverjar, fyrir slettum og klaufaleg-
um orðtökum. Þella stefnuleysi í málinu eyksl svo
um allan helming við það, að þær ritmáls-fyrir-
myndirnar, sem annars eru vanar að vera slerkustu
jafnvægis-öflin í tungumálunum, eru að missa lökin
á liugum manna: gullaldar-bókmentirnar og biblían,
og Ijóðin eru að hverfa upp í háfjöllin og liimininn,
inn í einangraða orðaveröld, sem almenningi verður
ofvaxið að geyma í minni sér, eftir því sem verksvið
tungunnar stækkar.
Þá kem ég að þriðja hættuatriðinu í núlíðarhag
ísl. tungu, og af því stendur mér einna mestur
stuggur. Það er, eins og hin, fólgið í vanbrúkun á
kostum lungunnar. líg á við samsetninga-farganið í
ísl. nýyrðasmið, nafnorða-samsetningarnar endalaasu.
Vitanlega eru nafnorða-samsetningar þarfaþing innan
vissra takmarka, sumparl í viðlögum sem lirein og
bein orðaskipunar-atriði, til að spara sér lýsingarorð
og aukasetningar, — það er aðalverksvið þeirra —
sumpart sem fösl heiti til að tákna sambandið milli
llokks og tegundar, heildar og hluta þegar þess er
þörf. En þess er engan veginn þörf eins oft og menn
halda. Afleidd orð eru nú sjaldan mynduð, nema
þá sem liður í samsetningu, rótorð eða stofnorð
aldrei. Ný}frðasmiðirnir okkar flestir nú á dögum
gjöra hvorttveggja í senn, að fjölga aukasetningum
og smiða öll nýyrði sín eftir samsetningar-aðferðinni,
eins og aðrar aðferðir séu alls ekki til. Það er eins
og mönnum þyki það ókostur að orðin séu stutt.
Það er eins og menn þuríi að hafa svo mikið upp
í sér, til að finna bragð að því. Með þessu er verið
að gjöra málið, þetta mjúka og þýða mál, að staurs-
legu bákni, nokkurskonar plankasafni, og leggja
miljónaskatt á ritorku, lestrarorku og útgáfu-orku
komandi kjnslóða.