Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1949, Blaðsíða 18

72
TÍMARIT V.F.Í. 1949
Eins og kunnugt er, er basalt myndað úr ferns
konar steintegundum:
1) basísku plagíóklasi,
2) pýroxenum (ágit),
3) ólivíni og
4) magnetísku járngrýti, sennilega magnetíti.
Hið síðastnefnda getur segulmagnazt, og inniheldur
basaltið oftast nær rúm 10% af því. Stærð krystall-
anna er að jafnaði 10—100 /i. Magnetítið sést greini-
lega á smásjármyndunum af basalti, er hér með
fylgja (8. og 9. mynd). Liggur nærri að ætla, að hægt
mundi vera að ná magnetítinu með segli úr basalt-
inu, ef það er áður fínmulið, svo að kornastærðin
sé sem næst krystallastærð magnetítsins, innan við
100 ij.. Væri það mögulegt, myndi járninnihald hins
ósegulmagnaða hluta basaltsins lækka, en kisilsýí'u-
hlutfallið þá jafnframt hækka, ef til vill svo mikið, að
nægja myndi til sementsframleiðslu, þ.e. upp í 2,2.
Haraldur Ásgeirsson gerði árið 1947 tilraunir með
slíka segulhreinsun á skeljasandinum úr Önundarfirði,
og var markið þeirra hvort tveggja í senn: að hreinsa
basaltsandinn frá skeljasandinum og að hækka kísil-
sýruhlutfallið. Niðurstöður tilraunanna bentu í þá
átt, að hið fyrrnefnda myndi reynast mögulegt, en
hið síðarnefnda aðeins að nokkru leyti, þvi að hæst
komst kísilsýruhlutfallið upp í 1,84 (7), en það er
ekki talið nógu hátt fyrir þau hráefni, sem hér er
um að ræða.
Nokkru síðar voru gerðar tilraunir í Svíþjóð fyrir
tilstilli F. L. Smidth & Co. til að hreinsa sandinn úr
Önundarfirði með segul. Niðurstöður þeirra tilrauna
þóttu gefa þá raun, að F. L. Smidth & Co. vildu hvorki
mæla með því að nota aðferð þessa til að hreinsa
basaltið frá skeljasandinum né til þess að sundur-
greina basaltið. E. Elmquist, sem einnig tók þetta mál
til athugunar, kemst að svipaðri niðurstöðu. Um að-
ferðina farast honum orð á þessa leið:
„As the cheapest way of carrying out súch separation
would undoubtedly be magnetic separation, we have
carried out a number of experiments and even tried to
design certain machinery which could do such a separa-
tion magnetically, but find that whereas it is quite easy
to separate the basalt from the sea shell sand in a labora-
tory with a magnet, it is a different matter when it has
to be done on a large scale, and we regret to inform
you that we so far have failed in solving this probiem
in a practical way" (3).
Elmquist kvaðst mundi halda tilraunum í þessa
átt áfram, en það var einnig án árangurs. Mælti hann
kvæmdastjóri Rannsóknaráðs ríkisins, getur Tómas þess
möguleika, að hægt sé að sundurgreina basalt. Hann segir
m. a. í bréfinu: „Hinni spurningunni, hvort hægt sé að
hreinsa miður æskileg míneröl eins og t. d. segulstein og
ólivín úr blágrýtissandinum, er ennþá ósvarað, en ég geri
mér góðar vonir um, að hreinsa megi allmikið af segulstein-
inum með raísegli úr möluðum sandi.“
með því, að notaður yrði innfluttur kísilsandur sam-
an við hin íslenzku hráefni, svo að kísilsýruhlut-
fallið hækkaði upp í 2,2. Var það hið sama og F. L.
Smidth & Co. hafði gert.
Þegar skýrsla Elmquists barst atvinnumálaráðu-
neytinu í hendur, urðu menn fyrir sárum vonbrigð-
um, einkum hvað þetta atriði snerti, enda hafði því
verið -haldið fram í greinargerðinni með frumvarpi
til laga um sementsverksmiðju, að sementið ætti að
framleiða úr íslenzkum hráefnum eingöngu og þau
fengjust auk heldur „öll . . . á sama stað“, þ. e.
í Önundarfirði.
Þegar sementsverksmiðjunefndin tók til starfa í
byrjun árs 1949, lét hún það verða sitt fyrsta verk
að athuga nánar möguleika til segulhreinsunar sands
úr Önundarfirði, því að þá var ekki kunnugt um
skeljasand utan Vestfjarða og eigi heldur vitað um
hentugt kísilsýruríkt viðbótarefni í skel og basalt.
Hafði hún samband við nokkur amerísk fyrirtæki,
sem framleiða segulhreinsunarvélar, og spurðist fyi'ir
um álit þeirra á því, hvort hægt myndi vera
1) að skilja basaltsand frá skeljasandi með segul-
magni og
2) að sundurgreina fínmulið basalt svo með segul-
magni að kísilsýruhlutfallið í nokkrum hluta
þess hækkaði til muna.
Fengu fyrirtækin sand úr Önundarfirði og basalt úr
Patreksfirði til tilrauna þeirra, er þau tóku sér fyrir
hendur. Fyrirtæki þessi voru í fyrstu allvongóð um,
að hreinsun og sundurgreining mætti takast. En þeg-
ar farið var að reyna þetta á efnunum sjálfum, kom
brátt annað hljóð í strokkinn. Þá fóru erfiðleikarnir
að sýna sig. Magnetítið segulmagnaðist ekki eins
mikið og nauðsynlegt var, og samloðun milli agn-
anna í möluðum sandinum reyndist mikil. Þótti af
þeim ástæðum ógerningur að skilja malaðan sand-
inn sundur með þessum hætti, þegar um verulegt
magn væri að ræða. Einnig þótti ógerningur að skilja
sundur ómalaðan sandinn, þegar hann væri blandað-
ur vatni, en ef til vill væri mögulegt að skilja ómal-
aðan basaltsandinn frá skeljasandinum, ef sandurinn
væri þurrkaður.
Að fengnum þessum upplýsingum gerði sements-
verksmiðjunefndin ráð fyrir að nota skeljasand í
sementið og blanda hann basaltsandi, en nota inn-
fluttan kísilsand til að hækka kísilsýruhlutfallið upp
í 2,2.
Eins og sagt var að framan fannst mjög kísilsýru-
ríkt líparít í Hvalfirði skömmu eftir að sements-
verksmiðjunefndin lauk störfum. Er nú ráðgert að
nota það til framleiðslu sementsins í stað hins inn-
flutta kísilsands, enda reynist magn þess nægilegt.
Eru þar með fengin öll hráefni, sem í sementið þarf
að nota. Þótt eigi sé hægt að taka svo til orða, að
þau séu „öll á sama stað“, eru þau þó öll innlend,