Akranes - 01.04.1954, Síða 17

í heild væri mikil bölvun búin af völdum
brennivínsins, og sendi konungi bænar-
skrá, um að banna innflutning á brenni-
víni til landsins.
Tveir síðustu biskuparnir í Skálholti
voru ekki siður en ýmsir fyrirrexmarar
þeirra merkilegir menn og mikilsvirtir,
sem meira að segja skína skært á spjöld-
um sögunnar. Finnur Jónsson, var hálærð-
ur maður, og fyrsti Islendingurinn, sem
hlaut doktorsnafnbót í guðfræði. Einda þótt
hann væri mikilsvirtur kennimaður og
biskup, stendur þó mestur ljómi af nafni
hans sem vísindamanns og rithöfundar.
Hann vann t. d. bókmenntalegt afrek með
hinni miklu kirkjusögu sinni í 4 bind-
um. Um önnur ritverk Finns biskups,
farast Jóni biskupi Helgasyni svo orð:
„Þau bera öll vott um visindalega ná-
kvæmni hans og mikinn lærdóm, sérstak-
lega í fornum fræðum. Einna merkust
þeirra mun vera Æfi Snorra Sturlusonar,
prentuð framan við Heimskringlu I. bindi
1777, og ritgerð um eyktir á Islandi, enn-
fremur um tímatalið í Gunnlaugssögu
Ormstungu“.
Síðasti biskup í Skál'holti, sem þar gerði
garðinn frægan, var svo Hannes biskup,
sonur Finns Jónssonar. Hann var einnig
hálærður maður sem faðir hans. Hon-
um stóðu til boða ágæt embætti erlendis,
eins og fleiri hálærðum Islendingum á öll-
um öldum. Hannes biskup var mikill vís-
indamaður og rithöfundur. Hann átti mik-
inn þátt í menntun almennings, ásamt
mikilvægri nýrri útgáfustarfsemi, með
hinum mikla brautryðjanda á því sviði,
Magnúsi dómstjóra Stephensen. Hannes og
Magnús voru sannir og einlægir boðberar
hinnar almennu upplýsingar- og fræðslu-
stefnu, er þeir urðu fyrir miklum áhrif-
um af, við námið erlendis. Þeim stóð stugg-
ur af einangrun þjóðarinnar og menntun-
arleysi, og vildu opna henni nýjan heim
og svið víðtækrar fræðslu að alþjóðahætti.
Eggert Ólafsson, sem einnig var samtíðar-
maður þeirra, lagði hins vegar megin á-
herzlu á vakningu sína, á algerlega þjóð-
legum grundvelli.
Um það bil, er Hannes tekur við em-
bætti sem sjálfstæður biskup, gengu mikl-
ar ógnir og þrengingar yfir land vort. Það
voru Skaftáreldarnir og Móðuharðindin
svonefndu. Þá féll fólk og fénaður unn-
vörpum, grasið eitraðist og spratt ekki,
bæir og fénaðarhús hrundu á stórrnn svæð-
um, fiskurinn gekk frá landinu vegna ösku-
fallsins, og svona mætti lengi telja. Það
var þá, sem talað var um að flytja það fólk,
sem eftir hjarði, suður á Jótlandsheiðar.
I þessum miklu hamförum, hrundu öll
hús í Skálholti, og Hannes biskup varð að
flýja þaðan, og settist þá að á Innra-Hólmi
a Akranesi um þriggja ára skeið.
Finnur biskup Jánsson.
Niðurlæging Skálholts hefst.
1 þessum ógnum voru örlög Skálholts
ákveðin, þvi að nú var gefin út konungleg
tilskipun um flutning stóls og skóla til
Reykjavíkur, þar sem „ekki hafði jörð
brunnið siðan er land byggðist“, eins og
þar segir.
Hafnarháskóli kjöri Hannes biskup
heiðursdoktor í guðfræði í virðingarskyni
fyrir vísindastarfsemi hans. Hann gaf út
stórmerkt alþýðufræðslurit, er hann nefndi
Kvöldvökur, sem áreiðanlega hafði hina
mestu þýðingu fyrir menntun alþýðu, þar
sem 'hann setur fram uppbyggilegt, sið-
bætandi og skemmtandi efni. Um þetta
segir Hannes biskup i formálsorðum fyrir
Kvöldvökum sínum: „ekki er ég svo ónær-
gætinn, að ég heimti af nokkrum, að lesa
sífelldlega guðfræðibækur sér til gagns.
Þvert á móti veit ég engan beinan veg, að
gera unglingum guðlegan lærdóm væmi-
saman og leiðan, en að neyða þá til að
hafa hann um hönd sí og æ, einkum yfir
liáls og liöfuð, undirbúnings og skilnings-
litið, þegar illa liggur á þeim, eða sinnið
er fullt af eftirlangan annarra hluta“.
Þegar eftir siðaskipti fer konungur ráns-
hendi um eignir Skálholtsdómkirkju, eins
og áður er sagt, og rírir margvíslega vald
kirkjunnar og biskupanna yfir málum
liennar. Kirkjan er orðin ambátt ri.kis-
valdsins og fólkið ánauðugir og réttlausir
þrælar konungsvaldsins.
Hér hefur aðeins verið minnzt á Móðu-
harðindin, en það var hin síðasta stór-
plága, sem yfir landið hafði gengið. Fá-
tækt landsins hefur sjaldan verið meiri,
né eymd almennings, ríkra og fátækra.
Armóðurinn var svo mikill, að jafnvel
jarðir urðu lítils virði sem eign, því að
vart eða eltki gátu menn goldið afgjöld
þeirra. Biskupinn á þem stóra stað Skál-
holti, varð meira að segja vonlítill um
Hannes biskup Finnsson.
sinn liag og staðarins. Svo hafði þá sorfið
að þjóðinni af völdum elds og ísa og kúg-
unar liins erlenda valds. Þegar svo var
komið fyrir Skálholti, hafði þar verið höf-
uðstaður landsins og aðal skóla- og mennta-
setur um meira en 700 ár.
Átti sögu liinnar litlu þjóðar lxér að
verða lokið? I>jóðar, sem braust í öndverðu
undan ofríki og áþján og nam þetta land.
Þjóðarinnar, sem skóp með ágætum sína
eigin sögu, og færði í letur annarra þjóða
sögu, af þeirri mennt, sem lifði á vörum
allrar þjóðarinnar, en aukið var við og
lialdið ferskri með sókn að frægum er-
lendum menntabrunnum.
Þessi þjóð var nú í rauninni ósjálfbjarga
af örbirgð og skorti, en „verndarinn“ sjálf-
ur vildi flytja liana alla á eyðistaði sína
við Eyrarsund. Hann skipaði sjálfur svo
fyrir, að höfuðajásn og prýði þjóðarinnar
um sjö aldir, skyldi þurrkað út úr lifi
liennar og vitund. Með þessu konunglega
pennastriki var þetta gert svo rækilega,
að metnaður þjóðarinnar hefur enn ekki
náð sér gegn þessari liöfuðsynd þess herra-
dóms, sem liana framdi. Svo mikið var
þetta sár, að allt til þessa hefur þjóðin
ekki þekkt sinn vitjunartíma um réttláta
hefnd fyrir það holundarsár. Það verður
ekki gert með því að vega menn, eða sak-
ast um orðinn hlut, heldur með því, að
þjóðin, sem heild gangi í endurnýingu líf-
daganna. Með þvi að hún sjálf byggi upp
það, sem brotið hefur verið niður af ein-
um eða öðrum. Ilafi jafnan liið glæsileg-
asta i sögunni fyrir augum sem markmið.
Nálgist tindana, en leggi að sama skapi
litla rækt við hið lágkúrulega. Með þvi
eina móti tengjum vér saman fortið og
framtíð, svo að birtu beri á, og ljóma leggi
síðar af. Þá skýrist aftur sú saga, sem slit-
in liefur verið úr tengslum við líf þjóðar-
innar meira og minna, og tilraun gerð
til að þurrka út. Til þess, að hún verði
akranes
53