Fylkir - 23.12.1997, Blaðsíða 19

FYLKIR jólin 1997
19
Halldór Baldursson, dr. med.
Vígbúnaður á Skansinum
1586 -1997
Heimaey: Teikning eftir Sæmund Magnússon Hólm 1776.
Ur bókinni: Vestmannaeyjar, bvggð og eldgos.
Birt með leyfi höfundar, Guðjóns Armanns Eyjólfssonar.
Inngangur
Hér verður reynt að gera nokkra
grein fyrir vígbúnaði þeim, sem
verið hefur á Skansinum í
Vestmannaeyjum frá 1586.
Aðallega hefur verið stuðst við
prentaðar heimildir, sem eru af
skomum skammti. Vera má, að
töluverðar upplýsingar til viðbótar
megi finna með frekari rannsókn
frumheimilda í íslenskum og
dönskum skjalasöfnum.
Byggingarsaga
Árið 1586 skipaði Friðrik
konungur II að gera skyldi virki í
Vestmannaeyjum og sendi til þessa
menn og vopn frá Danmörku til
Eyja.
Eftir Tyrkjaránið 1627 var
Skansinn endurbættur. Að minnsta
kosti frá þeim tíma og fram yfir
rniðja 19. öld voru dönsku
verslunarhúsin inni í Skansinum.
Á uppdrætti frá því um 1760 í
þjóðskjalasafni (sjá teikningu hér
til hliðar) er Skansinn sýndur sem
ferhymt virki með útskotum
(fallbyssustæðum ?) í hverju homi.
Um aldamótin 1800 var
Skansinn rifinn að nokkru leyti,
suður- og vesturveggimir. Hleðslur
í veggjum hafa verið lagfærðar
nokkmm sinnum á 19. og 20. öld.
Skansinn fór að hluta undir hraun í
eldgosinu 1973.
Hlutverk
Samkvæmt opnu bréfi Friðriks
II frá 18. apríl 1586 er Skansinum
ætlað að verja höfnina í
Vestmannaeyjum gegn þeim, sem
þangað vilja koma í óleyfi
konungs, hvort sem þeir hyggja á
rán eða verslun í leyfisleysi. Ekki
er getið urn það í bréfinu, hvort
almúga í Vestmannaeyjum var
ætlað að leita þar skjóls fyrir
ræningjum. Ósennilegt er, að
virkið hafi frá upphafi verið
hugsað sem almennur griðastaður
við árás ræningja. Þá hefði virkið
þurft að vera stórt í sniðum og
fólkið hefði verið áhöfn Skansins
til trafala, ef til bardaga hefði
komið.
Virki getur líka verið sýnilegt
tákn valdstjómarinnar og tæki til
að hafa stjóm á lýðnum. Til þess
þarf þó eitthvert lið, virkið eintómt
dugir ekki. Ekkert bendir til þess,
að konungur hafí verið svo
hræddur við mótþróa Vest-
manneyinga fremur en annarra
íslendinga, að hann hafi ætlað sér
að hafa setulið í Eyjum.
Siglingar til Islands voru svo til
eingöngu að sumarlagi.Þá var mest
hætta af ræningjum og mestar líkur
á að menn kæmu í óleyfilegum
verslunarerindum. Óvíst er, hvort
ætlast var til nokkurs viðbúnaðar í
Skansinum á öðmm árstíðum.
Staðsetning
Skansinn hefur líklega frá
upphafi verið á svipuðum stað og
hann er nú. Þaðan var hægt að
skjóta móti skipum í innsiglingu.
Skot úr Skansinum kæmu þá
nokkum veginn langskips í
skotmarkið, en þar vom skipin
veikust íyrir og gátu minnst svarað
skothríð, því skipabyssur vom að
mestu staðsettar við skipssíðuna og
var mjög lítið hægt að beina þeim
byssum fram eða aftur. Skip, sem
komið er inn á leguna, er illa statt
gagnvart fallbyssuskotum frá
Skansinum.
Mönnun
Frá 1586 og fram um lok 16.
aldar virðast hafa verið hermenn
(byssuskyttur) í Eyjum, að minnsta
kosti í kauptíðinni. Þeir mönnuðu
Skansinn og höfðu að auki
vopnaða báta til að fylgjast með
því, að boð konungs um verslun og
veiðar væm haldin kringum Eyjar.
í kauptíðinni vom einnig tiltækar
áhafnir kaupskipa dönsku
verslunarinnar. Þar á meðal vom
venjulega skyttur (konstabler),
enda vom kaupför yfirleitt vopnuð
fyrr á öldum og fram á 19. öld.
Að auki var hægt að kveðja
Islendinga, Eyjamenn og aðkomu-
menn, til vamar hvenær sem var.
Herfylkingin upp úr miðri 19.
öld tengist ekki sérstaklega Skans-
inum, en var miðuð við hreyf-
anlegar hemaðaraðgerðir. Þó er
getið um það, að von Kohl
sýslumaður hafi haft litlar fall-
byssur í Skansinum og notað við
æfingar, sjá neðar.
Fomsta í vamarliði hefur ekki
endilega verið í höndum em-
bættismanna, þegar sýslumenn
Ámesinga eða Rangæinga voru
einnig yfirvald Vestmannaeyinga
og bjuggu uppi á fastalandinu
Umboðsmenn konungs í Eyjum
virðast upphaflega hafa séð um
landvamir. Þeir vom einnig yfir
versluninni í Eyjum og höfðu mikil
völd, enda vom Vestmannaeyjar
konungs eign.
I Tyrkjaráninu reyndi kaupmað-
urinn Laurits Bagge að stjóma
vömum.
Sérstakur yfirmaður eða
konstabel á Skansinum virðist ekki
hafa verið allt árið fyrr en eftir
Tyrkjaránið 1627. Þessum konst-
abel var ætlað að sjá um
vopnabúnað og æfa vamarlið
Vestmanneyinga. Jón Ólafsson
Indíafari var ráðinn í það starf
1639, en stóð ekki lengi við. Um
1670 virðist ekki lengur vera
konstabel á Skansinum.
Vopnabúnaður
Vopnabúnaður á Skansinum
varð að geta grandað skipum, sem
í leyfisleysi sigldu inn eða lægju á
höfninni. Auk þess þurfti vopn til
að verja Skansinn sjálfan. Byssur
þurftu helst að vera svo öflugar, að
þær væm skeinuhættar skipum í
innsiglingu og svo liprar, að þær
væru hentugar til að verja
Skansinn gegn árás óvina, sem
leituðu þar inngöngu.
Hér þurfti tvenns konar vopn,
annars vegar allstórar framhlaðnar
fallbyssur fyrir 6 punda kúlu eða
meir, þyngd byssu að minnsta
kosti nokkur hundmð kfló og hins
vegar léttar og meðfærilegar
byssur, falkonettur eða léttar
bakhlaðnar byssur (svokallaðir
porthundar) með kúluþyngd 1/2 - 2
pund og þyngd byssu jafnvel
aðeins nokkrir tugir kflóa. Með
mslskotum (Kardæsk), eins konar
grófum haglaskotum, gátu þessar
léttu byssur valdið miklum usla á
stuttu færi gegn óvörðu skotmarki,
svo sem mönnum í bátum eða á
bersvæði.
Fallbyssur vom settar á
Skansinn samkvæmt konungsbréfi
frá 1586. Á þeim tíma voru
fallbyssur ýmist framhlaðnar eða
bakhlaðnar. Þær bakhlöðnu voru
oft tiltölulega léttar og fljótlegt var
að hlaða þær. Púðurhleðslan var
höfð í sérstakri könnu eða
byssukamri, eins og Jón Indíafari
kallar þetta. Kannan var sett við
hlaupið og þrýst að aftara opi
hlaupsins með fleyg. Bakhlöðnu
byssurnar höfðu hins vegar þann
galla, að þær þoldu ekki jafnvel og
þær framhlöðnu þrýstinginn af
sprengingunni, þegar skoti var
hleypt af. Hætt var við eldblossa
aftur úr bakhlöðnum byssum og
þar af leiðandi slysum á áhöfn
byssunnar. Vitað er, að léttar,
bakhlaðnar fallbyssur voru á
Bessastöðum. Slík vopn gætu hafa
verið látin á Skansinn 1586 (sjá
teikningu á bls. 21)
Þegar Tyrkir vom komnir á land,
skaut Laurits Bagge, kaupmaður,
úr byssunum á Skansinum og
naglrak þær síðan. Hann rak þá
nagla niður í kveikigötin á
fallbyssunum til að óvinirnir gætu
ekki notfært sér þær. Þetta bendir
til þess, að byssumar hafi verið
bakhlaðnar. Hefðu þær verið
framhlaðnar, hefði verið fljótlegra
og jafn áhrifaríkt að henda
púðurkönnunum (byssukömrun-
um) í sjóinn.
Fallbyssur vom ýmist úr jámi
eða bronsi. Bronsbyssumar voru
margfalt dýrari, en tærðust minna.
Jám ryðgar auðveldlega vegna
raka og seltu í lofti en þó enn meira
vegna tærandi efna frá skotum. í
skotin var notað svartpúður sem er
blanda af brennisteini, viðarkolum
og saltpétri. Hvort sem byssur vom
úr bronsi eða jámi, var veruleg
hætta á djúpri tæringu í
byssuhlaupum með tímanum,
nema mikillar nákvæmni væri gætt
við að hreinsa og smyija vopnin.
Nákvæmu viðhaldi var ekki
alltaf til að dreifa. í lýsingu
Vestmannaeyja 1749 er sagt
bemm orðum, að víggögn á
Skansinum séu ónýt: „Hverken
Antiquiteter eller desslige
Monumenter er at finde der ved
Stædet uden allene det gamle
Inventarium som ligger ved
Skantzen og bestaar i adskillige
Krigstpy sont i disse Tijder er
bleven ganske ubmgelig.“
Þessi setning er athyglisverð. Ef
hér væri átt við spjót, handbyssur
eða aðra meðfærilega hluti, hefðu
þeir verið teknir í hús og líklega til
annara nota. Orðalagið bendir til
þess, að einhver vígföng séu að
grotna niður úti. Það gætu helst
verið þungar fallbyssur og ef til vill
sleðar eða vagnar undir
fallbyssurnar. Ef fallbyssur úr
bronsi hefðu legið í Skansinum,
hefði hinn verðmæti málmur
freistað einhverra. Ryðgaðar
jámfallbyssur vom hins vegar ekki
mikils virði. Þorbjöm Á.
Friðriksson, púðurmeistari, heyrði
afa sinn, Þorbjörn Ambjömsson
(„Tobba Sót“) segja frá því um
1956, að hann hefði rétt fyrir
aldamótin séð fallbyssur liggja við
Skansinn, en þær hafi hafi endað
sem legufæri fyrir báta í
Vestmannaeyjahöfn. Reyna mætti
að fara með málmleitartæki um
hafnarbotninn.
Sigfús M. Johnsen telur í ritverki
sínu, Sögu Vestmannaeyja, að
fallbyssur, sem settar voru á
Skansinn 1586, hafi enn verið til
um miðja 19. öld, þegar von Kohl
stofnaði Herfylkinguna og hafi þá
verið teknar af pakkhúslofti og
settar á Skansinn að nýju. Sigfús
kallar byssur þessar „Emken-
falkonetter“, en nokkur mis-
skilningur sýnist hér hafa orðið.
Líklegra er að hér sé átt við „enkel-
falkonetter", léttar byssur, sem
skutu kúlum að þyngd um það bil
eitt pund eða jafnvel léttari.
Á Þjóðminjasafninu er frant-
hlaðin járnbyssa með fallbyssulagi
(skrásetningarnúmer 6366), sem
Herfylkingin er sögð hafa notað
við æfingar á Skansinum. Byssan
er mjög lítil, lengd 28 sentimetrar
og hlaupvídd um 18 millimetrar.
Hlauplagið er svipað og á
byssunni, sem var sett á Skansinn
1997, sjá neðar. Þessi byssa hefur
varla haft miklu meiri skotkraft en
stór skammbyssa og er varla vopn,