Fylkir


Fylkir - 23.12.1997, Blaðsíða 21

Fylkir - 23.12.1997, Blaðsíða 21
FYLKIR jólin 1997 21 heldur líklega ætluð til að gefa merki og skjóta heiðursskotum. Ólíklegt er að nokkur vopna- búnaður, sem einhvers var virði, hafi verið skilinn eftir, þegar Jón Gentelmann rændi í Eyjum 1614 og Tyrkir 1627. Ræningjamir hafa áreiðanlega tekið með sér allan þann vopnabúnað, sem þeir vildu og eyðilagt það, sem þeir hirtu ekki. Miklu líklegra er, að fallbyssur hafi verið endumýjaðar á Skansinum eftirTyrkjaránið, þegar Skansinn var endurbættur. Svartpúður var notað í allar byssur fram um aldamótin 1900. Svaitpúður er vandmeðfarið, mjög sprengifimt og viðkvæmt fyrir raka. Það þurfti að geyma á þurrum stað og þó hvergi nærri eldi. í umboðsreikningum árið 1600 er ásamt ofan nefndum „enkel- falkonetter" talinn í birgðum einn púðursekkur og átta kúlur. Ekki er minnnst á stærð kúlnanna og verður ekki með vissu sagt, hvort hér er átt við fallbyssukúlur. Kúlur í fallbyssur voru yfirleitt gegnheilar járnkúlur. Ef kúlurnar bólgnuðu af ryði, komust þær ekki inn í byssuhlaupið. Ef þær ryðguðu vemlega og ryðið flagnaði eða var hreinsað af kúlunum, urðu þær of rúmar í hlaupinu. Þá varð skotkraftur og nákvæmni byssunnar enn minni en ella. Geymsla skotfæranna var því miklum erfiðleikum bundin og þurfti bæði sæmileg húsakynni og góða umsjón, svo skotfæri og skotvopn væm nothæf. Handbyssur (musketter) hafa ef til vill verið meðal vopna á Skansinum, en þær vom dýrar, vandmeðfamar og ryðguðu fljótt, bæði vegna raka, seltu og tærandi efna í svartpúðrinu, sem notað var í skotin. Nákvæmni og langdrægni þessara vopna var léleg og áhrif þar með lítil, nema æfðir menn skytu og helst margir í senn. Þessar byssur vom framhlaðnar og seinlegt að hlaða. Byssustingir komu til sögunnar á 17. öld, en hafa tæpast komið við sögu á Skansinum fyrir daga Herfylk- ingarinnar, enda þarf mikla æfingu í að beita þeim. Lag- og höggspjót em einföld vopn og þó áhrifarík. Þau vom hluti af vopnabúnaði herskipa fram á 19. öld og notuð þegar ráðist var til uppgöngu á óvinaskip eða hrinda þurfti slíkri árás. Slík vopn hafa hentað vel á Skansinum frá upphafi og mátt útbúa í skyndingu, til dæmis úr ljáum, þegar hætta vofði yfir svo sem 1627. Sverð hafa tæpast verið meðal vopna, nema ef til vill sem tignarmerki hjá fyrirliðum. Sverð ná styttra en spjót til lags og höggs og em dýrari. Grjót er ódýrt og sígilt vopn og hefur margan manninn fellt. Ef sótt er að virki getur grjótkast ofan af virkisveggjum verið skeinuhætt. Nærtækt hefur verið að hafa kastgijót á Skansinum. Viðbúnaður Jón Indíafari tók við yfimmsjón með Skansinum 1639. Honum vai- meðal annars ætlað að æfa vamarliðið-„af yfirvaldinu og reiðumnum kjörinn og skikkaður constabel eður byssuskytta á Skansinum í Vestmannaeyjum vera og allan stríðstilbúning þar vakta og umsjón hafa, svo og innbyggjumm þar stríðsorðu kenna og þeim upp á munstring að halda einu sinni í hveni viku, svo fólkið liðugari og vanari til væri, þá til þyrfti að taka,...“. Eftir hann var konstabel Gunnar Ólafsson fram yfir 1660, en 1670 virðist enginn fyrirliði lengur vera við Skansinn. Vakað var í Helgafelli yfir sumartímann eitthvað fram yfir 1700 til að fylgjast með skipa- ferðum og þar með hugsanlegum ræningjum. Með vökudómi Odds Magnús- sonar 1670 var kveðið á um hvemig skyldi hagað vöku á Helgafelli. Vakan virðist þá aðeins orðin til þess að gefa Eyjamönnum meiri fyrirvara til að fela sig og eigur sínar, en fólk taldi greinilega ekki vit í að safnast til vamar. Umboðsmaðurinn vildi, að fært yrði í vökudóntinn, að „ef nokkuð upp á kæmi, þá skyldu allir skyldugir til vamar að búast. Það vildu eigi eyjamenn undirgangast, og sögðu sem satt var, að þar engin vöm fyrir væri; vildi og Oddur engan þar til skylda.“ Yfírlit yfír líklegan vígbúnað á Skansinum á ýmsum tímum 1586 -1627 Skansinn reistur 1586. í um það bil 15 ár var fylgt fram af nokkurri hörku þeirri stefnu að verslun og veiðar skuli háðar samþykki konungs. Skansinn var mannaður atvinnuhermönnum að minnsta kosti að sumarlagi. Um 1600 var einokunarverslun komin á og Danakonungur hafði náð allgóðum tökum á veiðum og verslun. Líklega var þá látið dankast með viðbúnað á Skansinum. Arið 1614 rændi Jón Gentelmann í Eyjum. Varnir engar. 1627 Tyrkjaránið. Reynt var að hressa upp á vamimar, Skansinn var lagfærður og Eyjamenn búnir vopnum. Skansinn virðist hafa verið ræningjunum áhyggjuefni, en þeim tókst óvænt að komast á land við Ræningjatanga og kom þá Skansinn ekki að gagni. 1627-umþaðbil 1660 Skansinn var endurbyggður eftir Tyrkjaránið og líklega búinn fallbyssum að nýju. Ráðinn var fyrirliði (konstabel). Vamarlið Eyjamanna var æft, til að byrja með reglulega. Skipulagðar vom vökur til að hafa gát á skipaferðum. Fyrir 1670 -1857 Vakað var í Helgafelli, en ekki til vama, heldur til að gefa ráðrúm til flótta. Vopnabúnaður á Skans- inum varð ónothæfur. Skansinn var rifinn að hluta um eða fyrir 1800. 1857 -1869 I Herfylkingunni vom nokkrir tugir Eyjamanna undir fomstu von Kohls, sýslumanns og kapteins í danska hemurn, útbúnir og æfðir í bardagatækni fótgönguliðs. Þetta var hreyfanlegur herflokkur, ætlaður til að mæta árás hvar sem var á Heimaey, en ekki sérstaklega tengdur Skansinum. 1869 -1940 Enginn vígbúnaður á Skans- inum. 1940-1945. Bretar höfðu bækistöð á Skansinum. Líklega hafa verið þar einhverjar byssur til að loka höfninni fyrir óvelkomnum gestum. 1945-1997 Enginn vígbúnaður á Skans- inum. 1997 Isfélag Vestmannaeyja gefur Vestmannaeyjabæ fallbyssu úr bronsi, hinn fallegasta grip (sjá mynd hér á síðunni). Hún er steypt hjá Irons Brothers í Englandi 1997, sérstaklega fyrir Vestmanna- eyinga, eftirmynd fallbyssu, sem notuð var í breska hemurn á 18. öld. Eftirlitsmaður með mótasmíði og málmsteypu var Mr. Austin Colin Carpenter, Historic Artillery Consultant. Byssan er gerð til að skjóta sex punda jámkúlum og fylgdu sex slíkar kúlur byssunni. Fyrirtækið Trévirki h.f., Reykjavík, smíðaði fallbyssuvagn- inn eftir teikningu greinarhöfundar. Vélsmiðja Sveins, Mosfellsbæ, sá um jámasmíði í vagninn. Vagninn er úr Oregon pine, en sú viðartegund fúnar seint. Jám í vagninum em heitgalvanisemð. Sigurður Einarsson afhenti bæjarstjóra byssuna við hátíðlega athöfn 20. september 1997. Skotpallur hafði verið hlaðinn á Skansinum. Með leyfi sýslumanns og lögreglu var skotið tveimur púðurskotum og einu föstu skoti með sex punda jámkúlu, sem skotið var upp í Heimaklett og féll síðan í sjóinn. Daginn eftir, sunnudaginn 21. september, var svo hleypt af púðurskoti til að fagna sigri Vestmannaeyinga yfir Keflvíkingum í bikarkeppni í fótbolta.. Púðurmeistari var Þor- bjöm A. Friðriksson og konstabel Halldór Baldursson. Svartpúðrið í skotin var fengið frá flugelda- gerðinni Varðeldi. Byggðasafn Vestmannaeyja sér um varðveislu byssunnar fyrir hönd Vestmannaeyjabæjar. Aætlað er, að fallbyssan standi á Skansinum á sumrin, en verði innan húss á vetrum. Væntanlega verður skotið úr henni við hátíðleg tækifæri á komandi ámm. Var Skansinn til gagns? Líklega stóð stuggur af Skansinum. I Tyrkjaráninu lentu ræningjamir bátum sínum langt frá Skansinum og em sagðir hafa ætlað að sigla lélegasta skipi sínu fremst til að taka við skothríðinni, ef til þess hefði komið að leggja inn á höfnina fram hjá Skansinum. Tyrkir virðast því hafa talið sér stafa hættu af Skansinum, enda óárennilegt að þurfa að sigla móti skothríð frá því að komið er fyrir Ystaklett og verða svo að lenda í opnum bátum undir kúlna- og ruslskotahríð. Skansinn gat þó aldrei orðið vöm, hvorki fyrir höfnina né Vestmanneyinga, nema hann væri vel búinn vopnum og mannaður liði, sem væri tilbúið til átaka, kynni með vopnin að fara og væri undir styrkri stjóm. Heimildir: Aðfangabók þjóðminjasafnsins. Frasögn KJáusar lögréttumanns Eyjólfssonar. Tyrkjaránið á íslandi 1627. Sögurit IV. Reykjavík 1906-1909 Guðjón Ánnann Eyjólfsson: Vestmannaeyjar, byggð og eldgos. Reykjavík 1973 Halldór Baldursson:„Fallbyssubrot frá Bessastöðum, röntgenskoðun 1990“. Árbók Hins íslenzka fomleifafélags 1990. Reykjavík 1991 Halldór Baldursson:„Holger Rosenkrantz höfuðsmaður og atlaga Tyrkja að Seilunni 1627“. Landnám Ingólfs, 5. Reykjavík 1996 Jón Ólafsson: Reisubók Jóns Ólafssonar Indíafara, samin afhonum sjálfum 1661. Reykjavík 1946 Kancelliets Brevböger vedrörende Danmarks indre Forliold 1584-1588. Kaupmannaliöfn 1906. Munnleg frásögn Þoibjöms Á. Friðrikssonar 1997 eftir Þorbimi Ambjömssyni 1956 Ordbog for det ældre danske Sprog (1300- 1700), 1. bindi. Kaup-mannahöfn 1881-1885 Rentu-kammersskjöl íþjóðskjalasafni: Rtk 644. Reikningar Vestmannaeyja 1599-1601 Sigfús M. Johnsen: Saga Vestmannaeyja I-II. Reykjavík 1989 Svensk Uppslagsbok, 9. bindi. Malmö 1935 Sýslulýsingar 1744-1749. Sögurit XXVIII. Reykjavfk 1957 Létt bakhlaðin fallbyssa (könnubyssa eða porthundur). Púðurkanna í byssunni. Teikning: Halldór Baldursson.

x

Fylkir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fylkir
https://timarit.is/publication/878

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.