Fylkir - 23.12.2001, Blaðsíða 17

FYLKIR jólin 2001
17
Kálfur á heimatúninu sunnan við íbúðarhúsið í Gerði.
rigninu á þjóðhátíðinni en að
minnsta kosti deyfu. I rysjóttri tíð
var þurrkspá það sama og að
komast ekki á þjóðhátíð. Marga
þjóðhátíðardaga man ég að eitt-
hvað var farið í hey, og einu sinni
var brakandi þurrkur báða dagana
og enginn á þjóðhátið nema að
kvöldinu til. Það var ansi þreytandi
tími og erfitt að halda sér að verki
vitandi af öllu fjörinu inni í Dal.
Úteyjaferðir
Þegar haustaði að voru haust-
verkin nær öll bundin við fjárrag
og kindamennsku. Úteyjaferðir
voru um miðjan september til að
sækja lömb og hrúta og síðan var
farin sérferð eftir ánum. Þá var
gjarnan farið með þau lömb sem
áttu að ganga úti, sem oftast voru
geldingar. Sum árin voru farnar
haustferðir í Sandinn til þess að
kaup bæði hross og fé til förgunar.
Sumum þessara gripa var þó ekki
fargað þegar til kom, en sett á
vetur og þá stundum beint í úteyjar
til útigangs.
Haustferðir í úteyjar voru oftar
en ekki eftir að skóli var byrjaður
og var ekki mikill skilningur
skólayfirvalda á því að skóla-
krakkar væru ómissandi í þær
ferðir. Stundum þurfti því að beita
fortölum og einstaka sinnum varð
ekki hjá því komist að gleyma að
biðja leyfis þar til að ferðin var
hafin og biðjast svo vægðar síðar.
Við áttum eins og áður sagði fé
í Elliðaey og Álsey. Norður-Gerði
átti sitt fé í Bjamarey en Olafshús í
Álsey. Mikið lá við að gott leiði
væri í þessum haustferðum því
þær tóku gjarnan langan dag. Þá
reyndi á kunnugleika og glögg-
skyggni köllunarmanns og til þess
starfs völdust kunnáttumenn enda
starfið vandasamt.
Köllunamaður í Elliaey var Jón
Guðjónsson í Þorlaugargerði. í
Álsey var það fyrst Elli í
Ólafshúsum en síðar Ingimundur
Bernharðsson. Stundum fylgdu
þessum haustferðum nokkur
vosbúð og gátu haustveðrin verið
nokkuð óútreiknanleg. Þetta átti
einkum við um síðustu ferðirnar
því þá var ekki eins vandað til
leiðis og dagamir orðnir stuttir svo
stundum var verið í fjárragi í
svarta myrkri og varð af þessu
misdráttur á marga vegu.
Sláturtíð á hverjum bœ
í kjölfar þessara haustferða
hófst svo sláturtíð á hverjum bæ.
Allir slátruðu heima og flestir
undir berum himni. Allt kjöt til
ársins fékkst úr haustslátrun.
Lömb voru aðeins lítill hluti
sláturtjárins. Megin uppistaðan var
geldfé og sauðir. Allir áttu nokkra
sauði, sumir marga. Á okkar
heimili voru gjamar 3-5 sauðir í
hverjum árgangi og þeim var
ávallt fargað á staka aldursárinu,
annaðhvort þriggja eða fimm
vetra. Sjaldgæft var að slátra
veturgömlum sauðum. Sauðakjöt
var saltað eða reykt í hangikjöt.
Sauðirnir voru höfðingjarnir í
hópnum, háreistir, oft vaninhymd-
ir, ljónstyggir og lítið fyrir mann-
inn, kunnu varla átið eftir 3-5 ár í
sainfelldu frelsi úteyjanna.
Sláturdagar voru hreinveðurs-
dagar, helst að vindur lægi við
norður. veður þurrt og mátti vera
kalt. Aðferðir voru næsta keim-
líkar á öllum bæjum og allt unnið
heima bæði kjöt og innmatur.
Verkin voru eins frá ári til árs.
Eina verkið sem ef til vill var ekki
unnið af heimamönnum var að
skjóta og skera og man ég að faðir
minn fór stundum af bæ til slíkra
hluta, en annars voru allir
sjálfbjarga með flest af þessum
haustverkum.
Þar sem allur innmatur var
hirtur og verkaður voru vinnu-
brögð miðuð við það. Sumt af
þessum verkum var verra en
annað. Það var ekki þrifalegt að
þrífa vambir og kuldalegt verk að
halda í ristil. Aftur á móti var
skemmtilegt að flá og svíða hausa
og lappir. Sum verk voru einkar
mikilvæg. Þannig var vandasamt
að hræra í blóðinu svo ekki lifraði.
Sumir notuðu hrísvönd til þess en
margir bara guðsgafflana.
Sérstök lykt var á blóðvell-
inum. Lyktin var sambland blóð-
lyktarinnar þegar skepnan var
skorin og hært í blóðinu og
lyktarinnar sem verður þegar
kviðarholið er opnað og innyfla-
lyktin berst út í andrúmsloftið og
síðast en ekki síst þegar gorlyktin
blandast svo saman við. Nútíminn
skynjar þessa lykt með allt öðrum
hætti en við í gamla daga. Þessi
lykt táknaði björgina sem verið var
að færa í búið og birgja sig upp
fyrir veturinn. Þama var á ferðinni
nýmeti og allir hlökkuðu til að fá.
Nýtt kjöt með öðru jarðarnýmeti
sem þá var sem óðast verið að
uppskera, svið og slátur og annað í
þeim dúr. Allir tóku þátt í þessum
verkum, hver hjá sér. í dag eru allt
aðrar kröfur um meðferð og ég
dreg í efa að okkar gamli máti
stæðist þær. Þegar allri slátrun var
lokið en áður en farið var að hluta
niður kjötið og salta og reykja átti
sér stað sérstök athöfn, kannske
ekki helgiathöfn en nánast. Reislan
var tekin fram og nú skyldi vigta
herlegheitin. Eg man eftir svona
stundum þegar nágrannar komu
saman og vigtuðu skrokkana hver
hjá öðrum, skráðu og skrifuðu og
fylltu inn í bækur sínar til viðbótar
því sem þar var áður skráð. Þarna
voru upplýsingar um margar kyn-
slóðir og mikill viðburður þótti
þegar í ljós kom að nú hafði verið
slegið met. Þetta var fjárrækt
þeirra tíma og kompurnar sem
þetta geyma eru sumar til enn í
dag og minna á þessu löngu liðnu
tíð.
Sauðfé átti haustið en
kýrnar veturinn
Eins og sauðféð átti haustið var
veturinn kúnna. Kýrnar voru ekki
hátt skrifaðar yfir sumartíman. Þá
voru þær reknar til fjóss kvölds og
morgna til mjöltunar. Annað var
varla fyrir þeim haft. Það henti
reyndar að ein og ein fékk
grasdoða en annað þjakaði ekki
kýrnar yfir sumartímann. Mörgum
þykja kýr leiðinlegar skepnur en
það er mikill misskilningur. Kýr
eru skemmtilegar en svolítið
seinteknar. Þær em þverar eins og
margt mannfólkið og það fengum
við að reyna eins og flestir
kúasmalar fá að kynnast. Þegar
kom fram á haustið og kýmar voru
komnar inn, þá fóru verkin að
snúast um þær. 1 mínu ungdæmi
voru kýr á flestum bæjum,
sumstaðar fáar en í Olafshúsum,
Norður-Gerði og í Gerði voru á
þeirra tíma mælikvarða allmargar
kýr og mjólkursala mun hafa verið
frá þessum bæjum öllum.
Mjólkursalan var svolítið sér-
stakt fyrirbæri. Mjólkin var seld
beint frá heimilinu og komu kaup-
endur kvölds og morgna að sækja
mjólk til okkar allan tímann sem
ég var að alast upp. Við urðum að
sjálfsögðu vel kunnug mörgu
þessu fólki en síðar hef ég
uppgötvað að margir fleiri en ég
vissi um hafa sótt mjólk heim að
Gerði og fyrstu langferðir sumra
voru einmitt neðan úr bæ upp að
Gerði að sækja mjólk. Þetta
skapaði mikinn umgang og við
óluinst upp við mikla daglega
umferð og gestagang. Þarna