Nýi tíminn - 26.01.1956, Blaðsíða 3

oiimuiiuihiiiuuiiuiiiui iiiiiiuiiiiiiiiHmiiiiHimHiiimiiiimiiiiiiiiiiiiHii
Fimmtudagur 26. janúar 1956 — NÝI TÍMINN — (3
Árið 1943 ritaði Kiljan pist-
il með þessari fyrirsögn, en
upphaf hans er á þessa leið:
„Eina stofnun gætum við ís-
lendingar rekið með meiri ár-
angri en flestar aðrar þjóðir
til að efla þekkíngu vora á
sjálfum okkur í fortið og nú-
tíð, en það er mannfræði-
stofnun, „skrifstofa" sem hefði
með höndum skrásetníngu
allra íslendinga sem heimildir
eru um, dauðra og lifandi. Hið
fyrsta verkefni skrifstofunnar
væri að gera spjaldskrá yfir
þjóðina. Á spjaldi yrðu rak-
in helstu æviatriði hvers
manns sem eitthvað er kunn-
ugt um, greindur uppruni hans,
þannig að síðan megi gánga
í spjaldskrána og finna hvar
hver íslendingur á ætt, svo fremi
kunnugt sé; loks séu á spjald-
inu tilvitnanir í heimildir, rit-
aðar eða pi’entaðar, um hvern
mann“.
Mér kom þessi grein Kiljans
í hug, þegar ég las í dagblöð-
um fregn um frumvarp á al-
þingi, en það hijóðar „um
skrásetningu íslendinga til
stuðnings mannfræði- og
ættfræðirannsókna hér á
landi“.
Frumvarp þetta, ef að lög-
um yrði, sýnir, að alþingi vill
efla og treysta íslenzka menn-
ingararfleifð, en að því er ég
fæ bezt séð, þá bíða ýmis önn-
ur brýnni verkefni úrlausnar í
íslenzkum fræðum en um-
fangsmikil spjaldskrárstofnun.
Ég kynntist eitt sinn lítillega
erlendis ættfræðistofnun, sem
liafði um þrjár milljónir
manna á spjaldskrám. Stofn-
un þessi mun hafa haft all-
miklu rýmra húsnæði en ís-
lenzka Þjóðskjalasafnið, og
viðlíka margt starfsfólk. Nú
mundi slik íslenzk ættfræði-
Stofnun ekki verða svo um-
fangsmikil, því að íslending-
ar frá upphafi vega munu
telja um tvær milljónir. Talið
er, að um 34 ættliðir hafi búið
Bjönt Þorsteinsson, sagníræðingur:
,Mannlíf á spjaldskrá9
í þessu landi, og gerum við
ráð fyrir, að hver kynslóð
telji um 60.000 manns, þá
fæst þessi heildartaia, og sama
verður uppi á teningnum, þótt
miðað sé við fæðingar og
talið, að um 2000 börn hafi
fæðst á ári til jafnaðar.
Elzta manntal á íslandi er
frá 1703 (það ér reyndar elzta
manntal í heimi), en frá þeiin
tíma mun nafna flestra ís-
lendinga getið i manntölum
og kirkjubókum, þótt hvort
tveggja sé í brotum frá 18. öld.
Frá því um 1700 haí'a 8 ætt-
liðir búið í landinu, og ættu
samkvæmt því að vera til
heimildir um tæpa hálfa mill-
jón íslendinga frá síðustu 250
árunum. Fyrir 1700 eru eru
mannfræðiheimildir mjög í
brotum, svo að tæplega er
hæg't að gera ráð fyrir, að
spjaldskrá yfir aila nafn-
greinda menn þjóðarinnar teldi
meira en hálfa milljón manna.
Allt um það yrði þetta rnikil
stofnun og nýstárleg, því að
hvergi í heimsbyggðinni mun
vera hægt að afla jafnglöggra
heimilda um svo stóran hluta
heillar þjóðar.
Ég' skal ekki bollaleggja
mikið um það, hversu gagn-
leg slík stofnun yrði, en með-
al annars kæmi hún íslenzkri
ættfræði á fastan grundvöll og
bjargaði gögnum Þjóðskjala-
safnsins frá eyðileggingu. Svo
er mál með vexti, að á Þjóð-
skjalasafninu hamast ættfræð-
ingar á kirkju- og manntals-
bókum, svo að þeim liggur
við fordjörfun, ef ekkert verð-
ur að gert. Eins og nú standa
sakir ber brýna nauðsyn til
þess að ljósmynda slíkar heim-
ildir ættfræðingum til afnota.
Björn Þorsteinsson
Samning spjaldskrár um alla
íslendinga er ekkert áhlaupaverk
og vafasamt, að verulegra vinnu-
vísinda gæti í því ráðast strax
í þá framkvæmd, eins og allt
er nú í pottinn búið hjá okk-
ur. Við eig'um hlutfallslega
meira ‘af ókönnuðum heimild-
um í þjóðarsögu en aðrar
menningarþjóðar. Útgáfur al-
þingis- og dómabóka, annála
og íslenzks fombréfasafns eru
skammt á veg komnar, en
bréfabækur biskupa, jarðabæk-
ur, landsreikningar og sakferl-
-<v
Orðsending til bænda frá Landssmiðjunni
Þeir bændur, sem haía í hyggiu að
koma sér upp súerþurzkunartækium
íyrir næstkomandi sumar, eru vin-
samlega beðnir að senda oss pautan-
ir sínar sem allra fyrst,
Þeir hændur, er ekki hafa rafmagn,
geta valið á milli tveggia tegunda af
aflvélum. þýzkra Hatz dísilvéia og
enskra Armstrong Siddeley dísilvéla.
Báðar þessar tegundir véla eru loft-
kældar, og hafa reynzt afburða vel.
Ennfremur má velia milll 3fa gerða
af hlásumm. Varahlutir í þessar
vélategundir era ávalt fyrirliggj-
andi.
ÍVér vilium benda þeim ficlmörgu bændum á, sem þeoar eiga ofangreind
j ar vélategundir, að yfirfara þær við fyrstu hentugleika, og senda oss
varahlutapantanir sínar sem fvrsi. ef einhverjar kynnu að vera, oð tryggja
[ þar með, að vélarnar verði í fullkomnu lagi, þegar til þeirra þarf að
§ taka.
S Virðingarfyllst,
LANDSSMIÐJAN
^^■•■•••■■■■■■■••••■■■■■■■■••■•■■■■■■■■■■■■•■■•■•■•■■■•■■■■■■■■•■■■■■■■■**®***""*"®a®"*®"*"**®""""**""*"*""*****""®"*"**"****®®*®**""****®®"®"**®
isskýrslur eru að miklu ieyti ó-
kannaðar heimildir. Á Þjóð-
skjalasafni eru varðveittir
geysimiklir staflar af gögnum
dönsku nýlendustjórnarinnar en
þeir hafa sjaldan verið opnað-
ir. Þessar heimildir eru ekki
mjög aðgengilegar, af því að
m. a. eru þær skráðar á máli,
sem fæstir eru mjög færir að
skilja, en þær erú náma ís-
lenzkar hagsögu og ættfræði.
Einnig eru nú til hér á landi
ljósmjmdir af um 5000 síðum
af þýzkum handritum, sem
fjalla um skipti Hansasam-
bandsins við ísland, en hin
ný-mið-lágþýzka mállýzka á
þessum skjölum veldur því,
að hver sem ætlar að rann-
saka þessi skjöl, verður að fara
til Þýzkalands til náms í mál-
inu.
Viljum við koma íslenzkri
söguritun á sæmilegan grund-
völl og reisa ættfræðistofnun
í þá veru, sem um getur í
frumvarpinu, sem nú er á ferð-
inni, þá ber að skipuleggja
starfið þannig, að sem minnst
verði um tvíverknað og kák.
í fyrsta lagi þarf að setja
miklu meiri kraft í útgáfu
sögulegra heimilda, gera t. d.
tíuáraáætlun um útgáfu alþing-
isbóka, annála og bréfabóka
biskupanna. Að vísu er það
vonlaust verk að ráðast í út-
gáfu á bréfabókunum óstyttum,
en þar verður að gera stutta
útdrætti úr bréfunum og semja
við þær nafnaskrár. Sömuleið-
is þarf að senda menn bæði
til Þýzkalands og Ðanmerkur
til náms í kansellímáli ís-
lenzka nýlendutímans, en að
námi loknu ættu þeir að vinna
úr þeim heimildum, sem fyrir
liggja, semja útdrætti og reg-
istur. Þegar svo væri komið,
að allar íslenzkar sagnfræði-
heimildir væru kannaðar og
skrásettar með registrum fram
að 1850 eða 1900, þá væri hægt
að hugsa til þess að setja hér
upp allfullkomna ættfræði-
stofnun, en fyrr ekki. Hafi al-
þingi hug og getu til þess að
auka fjárframlög til íslenzkra
fræða, þá ber því að sjá til
þess að fjármununum sé varið
af einhverri skynsemi. Heim-
ildir varðandj íslenzka sögu
eru nú að rnestu leyti kjnnað-
ar og útgefnar fram að 1580.
Um þær mundir vex varðveitt
efni stórkostlega, svo að ó-
gjörlegt er að halda t. d. út-
gáfu fornbréfasafnsins áfram
með sama sniði og áður. Hér
þarf því að stokka upp spil-
in og ráðast í ný stórvirki,!
sem yrðu okkur til jafnmikils’
sóma og þær útgáfur semj
hingað til hafa verið unnar!
á þessu sviði.
Ein af sögulegum erfðum;
okkar íslendinga er sú, að
kunna skil á ættum, vera ætt-
fróðir. Ættfræði er hjálpar-i
grein sagnfræði en ekki sagn-|
fræðin sjálf, en vinnubrögðj'
okkar í ættfræði eru býsna -
fálmkend. Það þykir víst ennþá ^
talsvert fyrir það gefandi hér
á landi að eiga ættartölu sína,
þar sem ætt manns er rakin
í einn lið aftur til landnáms-
manns, Óðins eða Ragnars
loðbrókar. En nú er málum
svo háttað, að hver íslending-
ur getur ekki komizt hjá því
að vera kominn af öllum þeim
landnánismönnum, sem gátu
börn og ættir eru frá komnar.
Svo er mál með vexti, að hver
maður á tvö íoreldri, afar hans
og ömrnur eru fjögur talsins,
langafar og langömmur 8
o.s.frv. Nú munu um 34 ættlið-
ir hafa búið í þessu landi frá
landnámsöld, en í 34. lið ættu
forfeður okkar að vera orðnir
8.589.934.592 eða miklu fleiri
en allt mannkynið. Þessi tala
og reikningsaðferð er því álíka
vitlaus og tíðkast í útreikning-
um hagfræðinga. Alls konar
skyldmennagiftingar orsaka að
forfeðurnir verða mun færri.
Með ærinni fyrirhöfn reyndi
ég eitt sinn að rekja ætt mína
í 15. lið, en þar eiga forfeð-
ur mínir að vera 16.364 eftir
forskriftinni. Nú var um skyld-
mennagiftingu að ræða í 4.
og 6. lið, svo að þar drógust
ættliðir saman og fækkaði for-
feðratölunni niður í 13.824. Allt
um það tókst mér ekki að
finna nema þrjá forfeður mína
i 15. lið eða 1/4608 af heild-
artölunni. Þar með gafst ég
hreinlega upp.
En þar með ætla ég ekki að
halda því fram, að ættfræði
sé einskisnýtt föndur. A.m.k.
virðist hún dágóð dægrastytt-
ing fyrir sérstakan hóp manna,
ýmist piparsveina, sem lítt
hafa fengizt við að auka ætt-
ir landsins, eða frjósamari
menn sem leggja stund á
slíkt dundur einkum í ell-
inni og bæta sér þannig upp
horfna rómantík. Við gerum
sízt of mikið af því að halda
afrekum manna á loft, og væri
það illa farið, ef afrekaskrá
fjörmanna væri stungið und-
ir stól.
Rannsóknir á högum og hátt-
um einstakra ætta eru mikill
þáttur í þjóðarsögunni, en þær
hafa hingað til einskorðazt
mjög Við höfðingjaættir og
stuðlað að sögufölsun. í stað
hinna venjubundnu íslenzku
ættfræðirita, þurfum við að
eignazt rannsóknir á ættum og
ævum íslenzkra stétta eins og
gert hefur verið að nokkru
leyti í Prestaævum Sighvats
Borgfirðings og Sýslumanna-
ævum Boga Benediktssonar..
Kiljan segir, að okkur skorti
„bændaævir, vinnumannaævir,
kotungaævir, sauðaþjófa-
ævir, hreppsómagaævir, ver-
gangsmannaævir og • aftur-
genginna manna ævir —
en úr þessum stéttum var þjóð-
in fyrst og fremst saman sett“.
Við þessa upptalningu vildi ég
auka kaupmannaævum frá
Bjarna Sivertsen og samvinnu-
mannaævum, og virðist mér að
verzlunarráð cg sambandið
ættu þegar að hefjast handa
og ráða til sín ættfræðinga
og grúskara til þess að koma
því verki í kring. Löggjafar-
valdið ætti hins • vegar að leita
samráðs við söguprófessora há-
skólans, sögufélagið og bók-
menntafélagið um skipulegt
starf við rannsóknir og útgáfu
en flana ekki að því að setja
upp spjaldskrárstofnun með
ærnum kostnaði.
Björn Þorsteinsson