Nýi tíminn - 21.05.1959, Blaðsíða 2

2)
NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 21. maí 1959
i'ui,:
Hl!
58. þáttuf '
ÍSLENZIÍ TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson
Um nýyrðasmíð
Eitt hið nauðsynlegasta
tungu eins og íslenzku, þar
sem mikil áherzla er lögð á
nýyrðasmíð úr innlendum
efqiviði, er að ailt sé gert
sem unnt er til að slík orða-
smíð komi að fullum notum.
Þá ber margsinnis við að
leita verður út fyrir þann
ramma sem hefðbundin orð-
myr.dun hefur sett, og leita
inn á nýjar brautir. Hingað
til liefur nýyrðamyndun í ís-
lenzku mest verið með sam-
setningum; menn hafa búið
til fjölda samsettra orða
lengri og skemmri, og stund-
um gleymt því að aðrir mögu-
leikar væru til um orðmynd-
un. Þó er samsetning nýrra
orða úr innlendum orðstofn-
um ekki nema ein aðferð sem
tíðkast við sjálfráða orðmynd-
un málsins. — Ég sagði hér
sjálfráða, en það er ekki
nema að nokkru leyti rétt-
nefni, því að ekkert mál vex
og þroskast af sjálfu sér,
heldu.r af því að það er raót-
að eftir hlutverki sínu, að
túlka hugarstarfsemi talend-
anna, Etöðugt eru að mynd-
ast ný orð, einfaldlega af þvi
að fplk finnur þörf á því að
nota orð um þetta eða hitt og
hefur ekkert eldra orð á tak-
teinum, svo að það notar eitt-
hvert nýyrði eða gamalt orð
í nýrri merkingu, þegar um
einhverja nýjung er að ræða.
Kostir og gallár nýja orðsins
fara þá eftir smekk og kunn-
áttu talandans. Með þessum
hætti er aUur þorri orðaforð-
ans orðinn til: hann er myril-
aður af fólki sem hefur ekki
verið sér þess meðvitandi að
það væri ao skapa ný orð um
ný hugtök og að þau orð yrðu
að fara eftir hefðbundum
reglu.m málsins. Það hafði
reglur málsins á tilfinning-
unni, en kun.ni þær ekki, og
því yar eðlilegt að þær breytt-
ust.
Af þessu leiðir að hefðir
málsins breytast frá kynslóð
til kynslóðar. ;En hér hefur
áður verið rakið í þessum
þætti að nauðsynlegt er hverri
ménningarþjóð að vera íiieldin
um tungu sína og varðveita
liana sem bezt, sökum þess
hve hún er nátengd sérstöku
þjóðerni og órofnum menning-
ararfi. Fyrir það verður þó
aldrei girt að það sem er
rángt mál með einni kynslóð
(af því að hefðin hefur epn
ekiti veitt því fulla virðingu),
getur verið orðið rétt mál með
hinni riæstu. Málið er sem sé
stöðugt að breytast. Eða eins
og einhver málfræðingur sagði
— og danski málfræðingurinn
Otto Jespersen tók það eftir
honum: Þegar nógu margir
hafa sagt sömu málvilluna
nógu iengi, þa er hún orðin
rétt mál. — Ekki er auðvelt
að mótmæla þessari kenningu,
þótt hún sé nokkuð harkaleg,
en hitt mætti . vera okkur
nokkur líitg^irri ‘ rið1 í Íslerizitu
þarf hefð að vera orðin býsna
löng og rík til að gera „mál-
villu" að „réttu" máli, ef ekki
er nein sérstök þðrf sem knýr
á um breytinguna.
Þær aðferðir sem koma til
greina við nýyrðasmíð aðrar
en samsetning, eru þessar
helztar: 1) Nota gömul orð
í nýrri merkingu, 2) nýta til
fulls þá möguleika sem hljóð-
skipti veita tungunni (eftir
þeirri aðferð var til dæmis
orðið „þota" myndað í hljóð-
skiptum við sögnina að
þjóta), og 3) taka upp er-
lenda orðstofna og íslenzka
þá (samhæfa hljóðsambönd-
þeirra og beygingu íslenzkri
tunguf meðal slíkra orða eru
t.d. bíll og filma). Þar sem^
það sem á útlendum málum
er nefnt „porös", en eiginleik-
ur slíkra efna erm.a. að sjúga
í sig t.d. vökva, eins og
svamþur eða þess háttar.
Öll þessi nafnorð sem hér
hafa verið rakin eru frá mínu
sjónarmiði góð og fullgild til
þess sem þau eru ætluð, því
að ég sé ekkert á móti því að
slíta tengslin milli lýsingar-
orðsendingarinnar -inn og
nafnorðsendingarinnar -ni,
ekki sízt þar sem þau
tengsl hafa í mörgum til-
vikum aldrei verið til, svo
sögur fari af. — Ann-
ars eðlis er nafnorðið tækni
sem er tökuorð, en vitanlega
íslcnzkað með hliðsjón af
þessu viðskeyti. 1 þessu orði.
veit ég íslenzkun hafa tekizt •
Pélverjar sSofna félag til ankinna
StofnaS hefnr veriö í Varsjá félagið Pólsk-íslenzk
menningartengsl, og er verkefni þess eins og nafnið
ber meö sér aö auka menningarsamskipti Pólverja og
islendinga.
Undirbúningsfundur að stofn-, ztynski prófessor.
Eins og kunnugt er hefur
Pólsk-íslenzkt riienningarfélag
verið starfandi hér á landi um
mokkurt skeið. Hefur féliagið
boðið Margréti Schlauch próf.
hingað til lands, og mun von á
henni í lok þessa mánaðar.
un félagsins var haldinn í
Varsjá 13. maí, að því er segir
í fréttatilkynningu sem Þjóð-
viljanum barst í gær frá pólska
sendiráðinu. Fundurinn kaus
sér framkvæmdanefnd, og er
formaður he-nnar dr. Margrét
Schlauch prófessor, en hún er
víðkunn málvísindakona, hefur
einna bezt. Mönnum koma ó-! dvalizt hér á landi og ritað
sjálfrátt í hug einhver tengsl ' bók
um
islenzkar fornbók-
við sögnina að taka. En þetta ; menntir. Aðrir meðlimir nefnd-
orð er upphaflega komið úr | arinnar eru sex talsins, þar á
grísku tekne (list, iðnaður eða j meðal T. Baird prófessor en
því líkt). . ; hann er mikilhæft tónskáld. B.
Czeszko rithöfundur og S. Hels-
hér er talað um „orð“ er að,i»Tr 1*1 *.
sjálfsögðu einnig átt við orð- j iN.yrr |y|S|;í|ípSFll"
hluta eins og forskeyti eða
vioskeyti, ef um sMkt' er að
ræða. ög .íslenzka íieftir. ekki
samsvarandi forskeyti eða við-
skeyti sem ídugir.
Meðal slíkra viðskeyta sem
á seinni tímum hefur Verið
tekið að nota miklu víðar en
áður tíðkaðistj er -ni. Upphaf-
lega er það mikið '’notað til
að mynda nafnorð af lýsingar-
orðum ' (lýsirfgarháttum
sagna); sem endá á -inn, og
þannig komu fram orð eins
og Keppni (heppinn), stirfni
(stirfinn), lagni (laginn),
keppni (keppinn), hlýðni
(hlýðinn) o.s.frv., en einnig
eru tii frá fornu fari nafn-
orð með þessu viðskeyti,
skeyti sem ekki verður séð að
séu runnin af lýsingarorðum
sem enda á -inn (fi'eistni,
blindni). Þá er væntanlega um
að ræða sérstakt nafnorðavið-
skeyti. — Þetta viðskeyti,
-ni, varð svo síðar frjórra
til orðmyndunar, og nú er svo
komið að þg.ð, verður einna
fyrst fyrir mönnum þegar
mynda skal ný orð um ýmsa
huglæga- hluti, alveg án tillits
til þess hvort -inn er þar í
nárnunda eða ekki. Eitt hið
nýjasta slíkra dæma er geisla-
virkni, sem ;,er. að sjálfsögðu
ekki dregið af lýsingarorði
geisíavirkinn, heldur -virkur.
Margir hafa fett fingur út í
þetta orð, einmitt vegna þess
að ekki eru nein tengsl nafn-
orðsviðskeytisins -ni við lýs-
ingarorð á -inn. Þessi notkun
nafnorðsviðskeytisins. er þó
alls ekki ný. Án nokkurrar
leitar dett ég t.d. ofan.á orð-
in vantlvirkni og lagvirkni frá
því um 1800. Þeim sem yilja
prðið „geisiavirkni" feigt,
kemur að sjálfsögðu ekki til
hugar pð ráðast á þessi, orð,
en eftir „reglunni" um við-
skeytið ætti hið sama yfir öll
slík orð að ganga.
Af lýsingarorðinu fær (t.d.
fær í einliverju) hefur verið
myndað nafnorðið færni, einnig
hæfni af liæfur. Mörgum hef-
ur verið ilia: yið þessi nafn-
orð, af því að þar hefur við-
skeytið -ni verið orðið frjótt
og lifandi, en nafnorðið ekki
dregið af lýsingarorðinu. I
þeirra smekk felhu'.ekki he]d-
ur orðið gleypni, dregið af
lýsingarorðinu gleypur, um
% 4
ari
S^ra 'íngótíur - 'Ástm.aíssÉn-
prestur að Mosfellí hefur verið
skipaður biskupsritari í stað sr.
Sveins Víkings frá 1. júlí n.k.
ONUMII ffifS
‘ I
Eáðar deildir Aiþingis kusu
fulltrúa úr hópi þingmanna í
Norðurlandaráð á fundum sín-
um í fyrrad. I efri deild hlutu
itosningu Bernharð Stefánsson
og Sigurður Bjarnason, til vara
Páll Zóponíasson og Friðjón
Þórðáráón. í riéðfi ^jagd voru
Jf fe .
’P^eirsson,
. Eldfjallið Strombpli ájí smá-
éjpú? naétxj Sil|iiey| tdk. að ^
gjóra ' áfeílega í ;gáSr.Hópur . Bjarni' Bferiediktsson Sg Emil
italskra og erlendra ferðamanna j Jónsson, til vara Kanuibal
kom af fjallinu tveim klukku- | Valdimai'sson, Magnús Jcrts-
tímum áður en gosið hófst. 1 son og Gylfi Þ. Gíslason,
Þótt þeir Sölvi He’gason, Jó-
hann berj og Sigurður á skyrt-
unni séu nú fyrir löngu burt-
sofnaðir, fyrirfjnnast flakkar-
ar á landj hér enn þann dag í
dag. Sá er aðejns munurinn á
flökkurum nútimans og hinum
framliðnu stéttarbræðrum
þeirra, að hinir síðarnefndu
virðast hafa reikað um land-
ið í hrejnu tilgangsleysi, en í
nútimaflakki má oftast greina
einhvern tilgang, skynsamlegan
eða óskynsamlegan, heiðarleg-
an eða óheiðarlegan.
T. d. hafa aðventisfar,
heimatrúboðsmenn, hvíta-
sunnumenn o.g hvað þeir nú
heita allir saman, labbað um
landið í fleiri árafugi berandi
þungar byrðar bóka og bækl-
inga, er þeir hafa ýmist gefið
eða selt vægu verði, ef verða
mætti til þess að forða ein-
hverri villuráfandi sál frá því
að steikjast í logum helvítis
um. alla eilífð. Seinna komust
þessir menn svo upp á lag með
að sitja á hrossj. er þeir ferð-
uðust um landið, og á síðustu
árum hafa þejr svo tekið tækn-
ina í þjónustu sína og ekið um
á bílum.
En það. er ekki alit flakk
jafn heiðarlegt og það sem nú
var nefnt. Á síðustu árum
hefur skotið upp flökkurum,
sem hafa þótzt vera útsendir
af stofnunum eða jafnvel
stjórnarvöldum. Þeir hafa
prangað þjónustu sinnj upp á
fólk og tekið fé fyrir.
Eg hef t. d. heyrt þá sögu,
en veit þó ekki sönnur á, að í
einum lándshluta hafi skotið
ripp mönnum sem tóku sér fyr-
ir hendur að mæla benzíntanka
og sögðust vera t>l þess kvadd-
ir af olíufélögunum og tóku
gi'eiðslu fyrir. Við athugun
kom svo í Ijós, að þeir höfðu
ekki umboð til slíkra verka.
í öðrum landsfjórðungi skaut
svo upp mönnum sem sögðuSt
vera frá heilbrigðiseftirliti rík-
isins. Þeir heimsóttu gisti-
staði, skoðuðu eldhús, matsali,
gægðust niður i salernisskál-
ar og tóku greiðslu fyrir.
Einnig þessir spámenn
reyndust vera falsspámenn.
Svo bar það til einn góðan
veðurdag nú fyrir skömmu, að
tveir menn komu ákandi norð-
ur Holtavörðuheiði.
Frá símstþðinni í Hrútafirði
hringdu þeir. t'l sóknarprests-
ins, Yngva Þ. Árnasonar, sem
þá var .staddur .í Reykiaskóla
og tjlkynntu honum, að þeir
væru sendimenn bi.skupsins og
ferðuðust ,um landið þeirra er-
inda að líf.a eftir orgelum í
skólum og kirkjum og væru
þeir nú komnir slíkra erinda
h'ingað í prestakallið. Prestur
lét þetta gott heita, erida þótt
hann æf.ti engra slíkra sendi-
manna von, og heimilaði þeim
að líta á h'ijóðfærin.
Fóru þeir nú í .a.Ilar þrjár
kirkjur prestakallsins, svo og
barnaskólann á Borðeyri. at-
hpguðu hljóðfærin. rifu þau
sundur og létu-.á sér.skilja. að
þeir væru miklir kunnáttu-
menn í sínu fagi. Að verkinu
loknu gerðu þeir reikning til
fjárhaldsmanna stofPanainna,
■sem þóttu að vísu torf.ryggj-
lega háir. en allir greiddu þó
mög.’unarlitið. Hurfu þei.r síð-
an úr héraðinu og norður í
land og veit ég ekki hváð af
þeim hefur orðið, en mjög
sögðu þeir sitt á hvað um það,
hvar þeir .hygðust bera ni^ur
næst..
Munu þeir hafa haft um
hálft fimmta þúsund krónur
burt með sér úr byggðarlaginu.
Eftir að fjárhaldsmaður
einnar kirkjunnar hafði látið
það álit sitt í Ijósi við sóknar-
prestinn, að eitthvað kynni að
vera gruggugt við þessa hljóð-
færasmiði, tók hann að kynna
sér málið og spurðist fyrir um
það hjá biskupi óg söngmála-
stjóra, hvort þeir hefðu sent
þessa náunga ut af örkinni.
En hvorugur kannaðist við, að
þeir væru á vegum þjóðkirkj-
unnar. Þó munu þeir ekki hafa
viljað láta afhenda þá réttvís-
inni að svo stöddu, heldur
reyna að fá bá t.il að iðrast og
bæta ráð sit.t og skþa aftur
hinu rangfe.ngna fé,
Ekki er þeim er þetta ritar,
kunnugt um að þessi vjðjeitni
hafi boriði ár.angur enn sem
komið er. En vonandi tekst
þeim biskupi og söngmála-
stjóra að leiða hina villuráf-
andi hljóðfærasmiði á réttlæt-
isins veg, svo að hinir hlunn-
færðu fjárhaldsménn kirkna og
skóla þurfi ekki að íeita rétt-
ar síns eftir öðrum Ieiðum.
En þv.í er þessi flakkarasaga
í letur færð og á þrykk.út lát-
in ganga, að hún megi. verða
mönnum þeim er I dreitbýlinu
lifa nokkur áminning um að
margra grasa getur kennt í
hópi þe'rra flakkara, sem fai;a
um landið nú á tímum, óg:ekki
er vanþörf á að umgangast þá
með nokkurri gát.
5. maí, 1959.
Skúli Guðjónsson
ÚTBREIÐIÐ
ía tísnann
3 XýVli
G'n'

,ÍÍC’