Nýi tíminn - 08.09.1960, Blaðsíða 6

6) — NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 8.' Reptember 196&
-rr-
Fimmtudagur 8. september 1960 — NÝI TÍMINN

NYI
Utstjóri og ábyrgðarioaður* Asmuudur Sigurðss
Ctgefandl: Sósíalhtaflokkuibiu.
Áskriftargjald kr. 50 á ári.
Utdráffur úr framsögurœSu Sigfúsar DaÖasónar skálds fyrir Ávarpi Þingvallafundar
Tveir fundir
¥Tndanfarna daga hafa hópar manna streymt til
^ Reykjavíkur utan af landi. iMargir þessir
ferðalangar hafa haldið áfram til Þingvalla til
þess að taka þátt í landsfundi hernámsandstæð-
inga. í þeim hópihefur ekki verið að finna neina
af ráðamönnum þjóðfélagsins; þetta hefur ver-
ið alþýðufólk sem lagt Ihefur á sig mikið erfiði
og kostnað af brennandi áhuga á sjálfstæðis-
málum þjóðarinnar. Það hefur verið énægju-
legt að dveljast í hópi þessa fólks; þar hefur
ríkt heiðr'kja hugans, einlægni og baráttuþrótt-
ur- hið sameiginlega markmið allra hefur ver-
ið að auka veg og sóma þjóðarinnar; og öllum
hefijr verið mikið í mun að þjóðin frétti sem
bezt af röksemdum og ákvörðunum Þingvalla-
fundar.
U’n ferðalangar þeir sem streymt hafa til höf-
borgarinnar að undanförnu hafa ekki allir
haldið til Þingvaila. í hópnum hafa einnig verið
ýmsir af kunnustu valdamönnum þjóðarinnar,
ailir þeir þingmenn Sjálfstæðisflokksins og Al-
þýðuflokksins sem búsettir eru utan Reykjavík-
ur, og sótt fund um landhelgismálið. Þeir hafa
fengið kostnað sinn greiddan af ríkissjóði, og
þótt þeir ferðist að vísu vegna sjálfstæðismála
þjóðarinnar, mun sízt eiga við að nefna brenn-
andi áhuga í sambandi við þá- Ekki fara sögur
af því hver ánægja hefur ríkt í þeirra hópi
né hvernig hugur þeirra hafi verið á sig kom-
inn; en viðfangsefni þeirra var að ræða leiðir
til að skerða veg og sóma þjóðarinnar; og öllum
hefur þeim verið mikið í mun að þjóðin frétti
ekki neitt af röksemdum þeirra og ákvörðunum.
fjessir tveir fundir eru ímynd átakanna í ís-
*■ lenzku þjóðlífi. Annarsvegar er fólkið sjálft
sem binzt frjálsum samtökum af hugsjón og
áhuga. Hinsvegar er klíka valdamanna sem
pukrast í laumi og tekur ákvarðanir án þess að
fólkið í landinu fái nokkuð um þær að vita.
Þingmennirnir á laumufundunum ímynda sér
að þeir geti enn haldið áfram að fara sínu fram,
þvert gegn hagsmunum þjóðarinnar, í krafti
áróðurs og valds. Þeir skeyta því engu þótt þeir
séu umboðslausir á klíkufundum sínum og
ákvarðanir þeirra hafi ekki meira gildi en sam-
þykktir hverra annarra jafnmargra Islendinga.
Þeir treysta enn á deyfð og sinnuleysi kjósenda
sinna.
l^n fólkið sem kom saman á Þingvöllum í um-
boði samherja sinna neitar að hlíta hinum
ósæmilegu og umboðslausu ákvörðunum ráða-
mannanna, og segir valdi sinnuleysis og deyfðar
stríð á hendur. Það minnist þess að þíngmhnn
hafa áður komið saman til umboðslausra leyni-
funda. Það gerðist vorið 1951, og nokkrum dÖg-
um síðar hafði erlendur her lagt ísland undir
sig, þvert ofan í svardaga ráðamanna og í trássi
við lög og stjórnarskrá íslenzka lýðveldisins.
Þingvallafundurinn skoraði á þjóðina að láta
slíka smán ekki endurtaka sig enn einu sinni,
neita að hlíta nokkru nýju afsali landsréttinda,
en hefja nýja sókn til að endurheimta það sem
glatazt hefur. Það er á valdi þjóðarinnar sjálfr-
ar að ákveða hvor fundurinn skuli verá rétt-
hærri, fulltrúafundurinn á Þingvöllum, eða
Jklíkufundurinn í Reykjavík. — m.
„Islendingum 20. aldarinn-
ar hefur fallið í skaut það
hlutverk að skapa nýja
menningu, — íslenzka menn-
ingu eem hæfði breyttum
lifnaðarháttum, aukinni tækni
og verkaskiptingu, minnk-
andi einangrun, í einu orði
sagt: menningu sem væn í
höfuðdráttum borgamenning,
andstætt þeiiri sem ríkt.
hafði hér allt frá upphafi
landsbyggðar fram á þessa
öid. Það er chætt að segja
að eftir því hvort okkur
tekst að leysa það hlutverk
vel eða illa af hendi munum við
verða dæmdir af ókomnum
Uppruna fyrirbærís þessa
kvað Sigfús fræðimenn. rekja
tij þess annarsvegar að
Bandaríkin eru land án menn-
ingarlegrar fortiðar og hins-
vegar til hins háþróaðá auð-
valdsskipulags bandarísks
þjóðfélags, þar sem menning-
in verður verzlunarvara eins
og hvað annað.
Nú bregur svo Við að ame-
ríkanisminn virðist eiga auð-
veldast með að ryðja sér til
rúms í löndum sem kölluð eru
vanþróuð, enda þótt þau búi
við forna menningu og fast-
mótaða. Þar hefur menningin
ekki náð að aðlagast nútíma-
háttum, þjcðirnar eru í leit
að nýrri menningu, og ame-
ríkanisminn flæðir inn. Yfir-
ing okkar er varla eins óað-
laganleg nútímaháttum og
menning þeirra: EJigi að siður
er ljóst að vanþroski nútíma-
menningar okkar er hið opn-
aða hlið sem ameríkan>sman-
um hefur verið greiðast inn-
göngu.“
Ge:gvænlegustu áhrif ame-
ríkanismans eru talin þau að
þar sem hann ríkir hefur ó-
menningin tilhneigingu fil að
leggja undir sig h'na æöri
menningu, sagði ræðumaður.
Þessa taldi Sigfús ekki gæta
að mun í Vestur-Evrópu, enn
sem komið er, vegna þess að
þar hefur æðri menning ver-
ið afmarkaður re:tur tiltölu-
lega þröngrar menntastéttar.
Síðan hélt hann áfram:
.j að halda uppi nokkurri æðri
menningu' á íslandi • án
-i traustrar undirstöðu alþýðu-
menningar. Þjóðin er svo fá-
menn ,að ekki er hugsanlegt
að hér þróist æðri menning
sem væri sjálfri sér ncg.
Þess vegna er það varla neitt
öfugmæli að segja að alþýðu-
menningin þurfi að ve-a jafn-
mikilvægur þáttur í nútíma-
menningu okkar, — í borga-
menningunni sem fyrir oklcur
liggur að skapa, — eins og
hún var i hinni gömlu menn-
ingu. Þessvegna er það að sú
hnignun alþýðumenningar
sem ameríkanisminn ber í
sér, er hvergi hættulegri en
hér; alþýðuómenning mundi
hér skera rætur æðri menn-
• •
hefur verið boðuð, þar sem
inntakið er að sýna beri svo-
kölluðum. „vinaþjóðum" okk-
ar og bandamönnum einhliða
tilhliðrunarsemi. Þetta er al-
þjóðahyggja sniðin við hæfi
undirokaðra þjóða og þjóna
þeirra en annarra ekki.
,,‘Þá er mér vel ljóst að sú
lækkun hins almenna menn-
ingarstigs, sem flestum hugs-
andi mönnum ber saman um
að hafi átt sér stað, á sér
flóknari og margbrotnari or-
sakir en hernámið eitt; ef
menning okkar hefði verið
styrkari mundi hernámið ekki
liafa haft þau áhrif sem raun
ber vitni. Sjálfsagt hefði am-
eríkanisminn fundið f ’nar
leiðir til landsins jafnvel þó
félaginu, hún hefur brciðzt
óðfluga út, og langt út fyr-
ir raðir sjálfra hernáms-
sinannna, hún hefur sýkt allt
þjóðlífið meira og minna,
hún hefur svipt okkur þrótti,
þori og trú, sem með þarf til
að glíma af fullri alvöru við
þá þráut sem ég gat um í
uppháfi máls míns: að skapa
íslenzka nútímamenningu.
Það má vera rétt áð ekki her-
námið éitt út af fyrir sig
valdi hér mestu um, ekki það
aðeins að hér eru amerískir
liermenn, — þó það sé nógu
bclvað, — heldur allt sem
hernáminu fylgir og hernám-
ið er einn þáttur í: ósjálf-
stæði gagrvart Bandaríkjun-
um i öllum efnum, ítök
pólitískum og efnahagslegum
markmiðum sínum. Aðalþátt-
urinn er þó jafnan áÖ útrýma
sjálfsmeðvitund þjóða þeirra
sem við er að etja.
Máli sinu lauk Sigfús með
þessum örðum:
„Við þurfum að gera okk-
ur ljóst að í augum þeirra
stórvelda sem telja sig mesta
vini okkar, er hin þrjózku-
fulla sérvizka Islendinga: að
vilja hafa sjálfstæða menn-
ingu, bæði cþægileg og hættu-
leg. Það væri ólíkt þægilegra
að Island væri ekki annað en
hjálenda þeirra í öllum skiln-
ingi. Þá væru vandamálin
auðveld lausnar. Útlendingar
vita jafn vel og við, að væri
hinn menningarlegi sjálfstæð-
isvilji íslendinga úr scgunni,
færi ekki mikið fyrir þeim
pólibíska. Við sjáum nú hvaða
sögulegu hlutverki améríkan-
isminn á Jslandi á að gegna.'
Ef hann bæri sigur úr být-
um, ef honum tækist að ná.
því lokatakmai'ki að gera fólíc
ófært til að hugsa um annað
en fánýt efni, ef honum tæk-
ist að sýkja varanlega sjálfa.
uppsprettulind allrar menn-
ingar á íslandi, alþýðumenn-
inguna, og trufla þetta sam-
spil aliþýðumenningar og æðri
menningar sem hefur verið,
og hlýtur að verða, lifsskil-
yrði sjálfstæðrar menningar á.
íslandi, þá væri þessi óþægi-
lega sérvizka úr sögunni, og
snikjumenning tæki við. Þá
gæti ísland orðið að þeirri
fyrirmyndar nútímanýlendu
sem iþað er enn ekki orðið.“
Sigfús Daðason
kynslóðum. — og ekki aðeins
það: heldur velti á öllu fyrir
framtíð íslenzks þjóðernis að
okkur talcist það sem bezt.“
Á þessa leið férust S'gfúsi
Daðasyni skáldi orð í fram-
söguræðu sem hann flutti í
Valhöll í fyrrad. fyrir ávarpi
Þingvallafundar. Fjallaði Sig-
fús í rreðu sinni um áhrif
hersetunnar á islenzka þjóð-
mennmgu.
Sigfús kvaðst ekki telja
það ofmælt, að okkur hafi
engan veginn tekizt að leysa
þá þraut að skapa okkur nú-
tímamenningu. Ýmsir
menntamenn hafi að vísu
starfað vel og komið mikl.u
til leiðar, einkum í varðveizlu
hins forna menningararfs, en
sér virtist einkum hafa skort
menn með fullan skilning á
aðkallandi nýsköpunarþörf.
I stað þeirrar menningar
sem okkur hefur mistekizt að
skapa, sagði ræðumaður, höf-
um við verið okkur úti um
allskonar eftirlíkingar og upp.
fyllingar.
„Eín af þessum uppiylling-
um í eyðu islenzkrar nú-
tímamenningar, og sú sem
tekur þar mest rúm, er það
fyrirbæri sem nefnt hefur
verið ameríkanismi, og fylgt
hefur eftir efnahags- og hern-
aðarútþenslu Bandaríkja
Norður-Ameríku um mikinn
hluta heimsins...... Það er
óhætt að segja að ' -eitt
höfuðeinkenni ameríkanism-
ans sé lágt stig alþýðuménn-
ingar .... Ytri glans og
innri tómleiki, auglýsinga-
mennska, taugaæsing, upp-
þornun menningarlegs sköp-
unarmáttar, tilfinningasemi
án sannra tilfinnmga, tóm-
læti um almenn mál, andleg
leti og vanþroski, allt er
þetta ennfremur talið menn-
ingarlegar einkunnir amerík-
anismans."
stéttin tekur upp bandaríska
óhófslifna ðarhætti, en alþýð-
an verður amerískri skríl-
menningu að bráð.
Af ýmsum ástæðum hefur
ameríkanisminn ekki átt eins
auðvelt uppdráttar í löndum
Vestur-'Evrópu og vanþróuð-
um löndum, þótt áhrif hans
séu þar mikil.
„Aðstaða Islands gagnvart
ameríkanismanum er hvorki
nákvæmlega sú sama og ann-
arra Evrópulanda", sagði Sig-
fús, „né heldur alveg eins og
aðstaða hinna vanþróuðu
lar.da. Það mætti ef til vill
segja að hún sé þar mitt á
milli. Við erum komin lengra
frá nýlendustiginu en flest
hinna síðarnefndu, og menn-
„Þessu víkur öðruvísi við á
íslandi. Lengi höfum við tal-
ið alþýðumenninguna okkur
til höfuðgildis. Þegar okkur
þyk;r við þurfa að rökstyðja
tilverurétt okkar sem þjóðar,
þá teljum við að vísu afrek
okkar i bókmenntum fyrst,
en þar næst nefnum við al-
þýðumenninguna. Og með
miklum rétti. Nú má ef til
vill vera að við höfum stund-
um hælt okkur fullmikið af
alþýðumenningunni á ís’.andi.
Eigi að síður mun það
koma í ljós ef að er gætt að
alþýðumenningin er ekki að-
eins réttlæting þjóðernis okk-
ar heldur lífsskilyrðí, —
Lífsskilyrði vegna þess að
það er óhugsandi að hægt sé
ingar skjótar en í nokkru
öðru landi.“
Sigfús kvaðst geta gert
sér í hugarlund, að einlhverj-
um þætti hann gera of mikið
úr áhrifum ameríkanismans.
Það sé óihjákvæmilegt að
hingað berist áhrif frá auð-
ugri stórþjóð í námunda við
okkur, hernámið hafi þar
enga úrslitaþýðingu. Það séu
undanbrögð að skella skuld-
inni á aðra, fari eitbhvað af-
laga sé það okkur sjálfum
að kenna.
ÞVI er hér til að svara,
sagði Sigfús, að menningarleg
einangrunarstefna kemur auð-
vitað ekki til mála, En hann
varaði jafnframt við þeirri
fölsku alþjóðahyggju sem hér
aldrei hefði stigið hér amer-
ískur hermaður á land. En
aðstaða okkar hefði verið
gerólík. Ein mikilvægasta or-
sök þess að svo stóran hluta
íslenzkra stjórnmálamanna
brast bor til að standa í mót
bandarískum kröfum 1946,
1949 og síðan, var djúptæk
ótrú undir niðri á því að ís-
land gæti staðið á eigin fót-
um efnaihagslega, gæti komizt
aif án erlendrar ölmusu. Hvað
leiðir af öðru 1 þessum efn-
um, og þeir sömu menn,
mennirnir sem stjórna land-
inu, hafa ekki heldur trú á
því að ísland geti verið annað
en menningarleg hiálenda
stórvelda. Þessi skoðun er
orðin djúp meinsemd í þjóð-
Bandaríkjanna hér á landi
bein og óbein, ekki síður þau
óbeinu en þau beinu.“
Auovitað nær engri átt að
gera hernámið að allsherjar
skálkaskjóli fyrir öllu sem
hér fer aflaga i menningar-
efnum, sagði Sigfús. Við eig-
um fyrst og fremst við sjálf
okkur að etja, það er undir
okkur sjálfum komið að losna
við hernámið. Engir aðrír en
við sjálfir geta skapað okk-
ur sjálfstæða nútímamenn-
ingu.
Það vald sem við stöndum
andspænis er nýlendustefnan
í nýjasta búningi sínum,
mörgum torkennileg, vegna
þess hve margvíslega hún
hagar viðleitni sinni til að ná
iiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiimiiiimiiiiMimiimiiMimiiiiiiiiimiiiiiiiimiiiiiiiiMiiimimiiitiiiiiiiiiiiiiiimiiii!iiiimiimiimiMiiiiiiimmiii!!iiiiiimiiiiiiMiMiiiiiimiiiiimimiiiiiiimiiiiiiimiimiiiiiiiii»i|iiiiimiiii=
ÍSLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
118. dagur 11. septeinber 1960
:ðEHsefningar orða
Oft veldur það mönnum
iheilabrotum hvernig bezt sé
að setja saman orð, og stund-
um telja menn sig hafa fundið
einhverja reglu um það
hvernig setja ber orð saman
og hvernig ekki. Sannleikur-
inn er þó sá að um þetta
verða ekki settar neinar við-
hlítandi reglur, að öðru leyti
en þvá að vitanlega ber mönn-
um að forðast klaufalegar eða
villandi samsetningar. -— Hér
er rétt að benda á að „sam-
sett“ kallast þau orð sem sett
eru saman úr fleiri orðstofn-
um en einum, þannig að báð-
ir (allir) hlutar orðsins eru
þekkjanlegir. Stundum fer svo
að síðari liður samsetninga
ihættir að vera til sem sjálf-
stætt orð og lifir aðeins í sam-
setningunni.
Mér er í minni ágætt dæmi
um það. Norðanlands, að
minnsta kosti sums staðar,
tíðkast að menn noti nafnorð-
ið úr um suddarigningu og ef
til vill aðra úrkomu. Sunnan-
lands er þetta eldki almennt
orð, en ihins vegar þekkja all-
ir þar samsetninguna úrkoina,
enda er myndun þess orðs
ihliðstæð myndun orðsins snjó-
koma. Nú ibar svo við eitt
sinn á námsárum mínum að
íslenzkukennari minn, Ej’firð-
ingur, spurði mig um orðið
„úrkoma“, merkingu þess og
uppruna. Mér var merkingin
að sjálfsögðu Ijós, en vafðist
tunga um tcnn iþegar kom að
upprunanum og gat ekki
hugsað mér hann öðruvísi, en
að hér væri um að ræða for-
setninguna, og að „úrkoma"
benti til orðalags eins og
„það kemir/' mik’ð úr honum
(eða úr loftinu)“. Kennaran-
um fannst þetta að vonum
furðuleg skv"'ing og enn
furðulegra að sveitapilturinn
skyldi ekki þekkia nafnorðið
um rigningarsudda. Sunnan-
lands lifir það sem sé aðeins
í samsetningunni.
Orð eins og konar, kyns,
háttar, staðar og f’eri í sam-
böndum eins og „eins konar,
þess kyns, þess háttar, alls
staðar“ eru algeng í þessum
samsetningum, en eru ekki
nema sum þeirra tiðkuð utan
slíkra orðasambanda. Hér
skiptir að sjálfsögðu ekki
máli að skólastafsetning nú-
tímans krefst þess að orða-
sambönd eins og þessi séu rit-
uð í tveimur orðum hvert um
sig; þau hafa merkingu, stöðu
og áherzlu eins orðs þrátt fyr-
ir það.
1 íslenzku er sú regla al-
mennt um samsetningu orða
að fyrri liðurinn takmarkar
merkingu síðari liðarins með
einhverjum hætti. Hvor liður
um sig getur verið samsettur,
en þá skiptir líka máli að
ekki lendi saman liðir sem í
fljótu bragði — eða við útúr-
snúning ■— mætt'u virðast
samte’-gdari en tilætlunin
var. Dæmi um þetta eru al-
geng í verzlunarauglýsingum,
ekki sízt í útvarpi. Algengt er
að tala um barnasokka, og
sömuleiðis er talað um ullar-
sokka. En ef setja skal þetta
hvort tveggja saman í eitt
orð, vandast málið, og verður
n’ðurstaðan þó ekki nema þrí-
liðað orð, en mörg samsett
orð eru fleiri liðir. Barna-
ullarsokkar er ögn skárri
samsetning en ullarbarnasok'k.
ar, en báðar eru fráleitar
vegna þess að liðirnir sem
koma saman kalla á svo ó-
iheppileg hugrenningatengsl að
við ssmsetninguna verðui’ ekki
uuað. Mauni dett.nr fvrst og
fremst í hug orðskrípi eins
og bamáull eða ullarbörn.
Um þennan þátt í sam-
setningu orða verður mál-
smekkur og vit hvers eins
að ráða, því að afkáraskap-
urinn getur orðið svo marg-
víslegur að ekki ná neinar
reglur t5l að forðast hann.
Um þessar mundir fylkja
hernámsandstæðingar liði =
sínu. Sú herför hófst fyrr í
sumar þegar farin var Kefla- =
víkurgangan. Um þær mund- =
ir vildi einhver — sem illa E
þoldi að heyra nefnda mót- E
mæ’agöngu vegna Keflavíkur-
flugvallar — telja að það
orð væri rangmyndað vegna
þess að þátttakendur hefðu
alls ekki gengið til Keflavík- E
ur, heldur frá þeim stað, og E
yrði gangan því að nefnast E
Reykjavíkurganga, ef fylgt =
væri lögmálum íslenzkrar E
tungu. Þetta er enn eitt dæmi E
um oftúlkun á reglum E
tungunnar um samsetningu
orða. Rétt er það raunar að
í Rómargöngum fyrrum
gengu menn til Rómar, og
yfirleitt eru s’íkar „göngur“ E
miðaðar við þann stað sem E
geng’ð er til. En það er ekki E
aðalatriði, heldur það við ji
livað gangan er miðuð. I E
Rómargöngu var borgin ei- E
lífa höfuðatriðið, i fjallgöngu E
er aðalatriðið að ganga upp 5
á fjallið, með orð:nu kröfu-
ganga er aðaláherzlan lögð á
kröfurnar, skrúðganga leggur
aðaláherzlu á stássið og
skrautið (þess vegna er það E
orð gott fyrir þá sem ekki
Framhald á 10. eíðu E

9. septembeK 1960
Slcáldið flutti kvæði þetta í lok framsögu fyrir ávarpi
Þingvalláfundar á fundinum í Valhöll í fyrradag.
Hé,- voru málin hin mestu dæmd,
þótt mildi og réttur brygðust.
Er banaskál var í botninn tæmd,
sjáif björgin ng gjárnar hryggðust.
Hér veittist þó mörgum vegleg sæmd,
* og vináttuböndin tryggðust.
Hér átti sér von og tignir traust
á tímum, sem bjartast ljóma,
þótt eftir sumarið hríð og haust
oft hrímguðu vorsins blóma,
barst héðan löngum sú reginraust,
sem rétti vorn hlut og sóma.
Við Lögberg, Njálsbúð og Öxará
er andvarinn samur og fyrrum.
í flóðinu speglast nú fjöll sem þá,
jafnfögur á aftni kyrrum.
Og úthagans gróðri berst angan frá
sem ilmur af reykelsi og myrrum.
Nú stígum vér fram og strengjum heit
að standa við orð og gerðir,
í trú og festu að rækta vorn reit
og reynast þess heiðurs verðir
að fylgja æskunnar sóknarsveit,
til sigurs, er mest á herðir.
Eg særi yður við sortabyl
og. sólstöfuð vorkvöldin mildu,
við þrjátíu kynslóða arinyL
og al.it,. sem þær djarfast vildu
í stöðugri leitun Ijóssins til
að lífsins helgustu skyldu.
Ég særi yður við eldbrunnin fjöll
og alþingisstaðinn forna
að reisa á Fróni þá friðarhöll,
sem frelsiau megi orna,
að standa saman í eining öll
við ógæfu lands vors að sporna.
Þóroddur GuSmundsson
frá Sandi 4