Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.2008, Blaðsíða 9

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í mars 2008
stríðsskattur verið boðinn í Danmörku vegna stríðs-
ins fimm sinnum á árunum 1676-1679 og a.m.k. einu
sinni í Noregi.9
Greinarmun þarf að gera á hugtökunum stríðs-
hjálp og stríðsskattur. Islendingar greiddu stríðshjálp
enda voru þeir ekki beinir þátttakendur í stríðinu.
Danir aftur á móti greiddu stríðsskatt, enda var stríð-
ið þeirra innanríkismál. í Danmörku var innheimt
stríðshjálp nokkru síðar, árið 1683, vegna innrásar
Tyrkja í Þýskaland.1"
Skjöl stríðshjálparinnar eru í einni öskju og komu
til íslands með hinni svokölluðu „dönsku sendingu"
1928. Aður voru skjölin í ríkisskjalasafni Dana og
þar áður í Rentukammeri, sem fékk þau frá íslandi.
Rentukammerið var fjármálaráðuneyti konungs á
einveldistímanum 1660-1848. Það annaðist inn-
heimtumál, landnýtingu, umsýslu jarðeigna og mál
opinberra starfsmanna. Hitt ráðuneytið var Kansellí-
ið, sem sá um dóms- og kirkjumál.11
Alvarlegar áminningar
Stríðshjálparskjölin eru að stofni til yfirlit yfir
greiðslur skattgreiðenda, raðað eftir sýslu, hrepp, bæ
og nafni. Varðveitt eru yfirlit úr Norður-, Mið- og
Suður-Múlasýslu, Austur- og Vestur-Skaftafellssýslu,
Amessýslu, Gullbringusýslu, Kjósarsýslu, Borgar-
fjarðarsýslum, Dalasýslu, Hnappadalssýslu, Snæ-
fellsnessýslu, Barðarstrandarsýslum og Vestur- og
Norður-Isafjarðarsýslu. Einnig eru meðal þeirra jarða-
bækur yfir Austur-Skaftafellssýslu, Rangárvallasýslu
og Arnessýslu. Að auki eru konungsbréf um stríðs-
hjálpina, reikningar og fylgiskjöl úr Rentukammeri
meðal skjalanna. Vert er að benda á að einungis era
skattheimtuyfirlit úr Skálholtsbiskupsdæmi varðveitt,
en ekkert úr Hólabiskupsdæmi. Þó er ljóst að þar hef-
ur skattheimtan farið fram, því að þær sýslur koma
fram í yfirlitinu í Rentukammerinu.12
Innheimta stríðshjálparinnar gekk eins og fyrr
segir illa. Strax árið eftir innheimtu skattsins, 1682,
las Jóhann Klein landfógeti bréf um „stríðshjálpar
restanz“ eða eftirstöðvar stríðshjálparinnar. Ári síðar,
1683, áminnti nýr landfógeti, Christofer Heidemann,
sýslumenn alvarlega á Alþingi vegna vangoldinna
eftirstöðva skattsins og kvartaði undan „óriktugum
jarðabókum“. Hann vakti aftur máls á ógreiddum
eftirstöðvum stríðshjálparinnar á Alþingi ári síðar.
Þriðja árið í röð, 1685, er enn sama sagan. Heidem-
ann sagði þá að hann efist ekki um að bæði lögmenn
og lögrétta öll muni eftir alvarlegum áminningum
sínum. Hann gaf sýslumönnum þriggja vikna frest til
að greiða það sem enn útaf stóð og til að koma réttum
jarðabókum til sín á Bessastaði. 1686 var yfirvaldið
enn á höttunum eftir stríðshjálparrestönzum og rétt-
um jarðabókum, og las Heidemann þá fjögur bréf
frá Rentukammeri, öll um stríðshjálpina og eitt frá
sjálfum sér. Athygli vekur hversu mikla áherslu emb-
ættismennimir lögðu á afhendingu réttra jarðabóka í
öllum þessum málarekstri.
\ s j /

; fsj' V —-yf / X ■
Manntalstaka í Hleiðargarði í Saurbæjarhreppi í
Eyjafirði 1703. Þar bjuggu þá hjónin Jón Hallgrímsson
og Guðrún Þorsteinsdóttir, ásamt tengdadóttur sinni
ekkjunni Helgu Hallgrímsdóttur og syni hennar
Hallgrími eldra Hallgrímssyni. Annað heimilisfóik
var Hallgrímur yngri Hallgrímsson, Jón Jónsson
vinnumaður og Guðrún Ingimundardóttir vinnukona.
(Þjóðskjalasafn)
Úr eigin vasa
Á Alþingi voru afgreidd nokkur mál sýslumanna þar
sem þeir gerðu grein fyrir skattheimtu í sínum sýslum
á þessum árum, og það hélt áfram ári síðar, 1687. Það
ár kemur fram að einn sýslumaður, Jón Þorláksson í
Múlaþingi, lagði fram til samþykktar dóm sem hann
hafði látið ganga um eftirstöðvar stríðshjálparinnar.
Engin dómabók er til úr Múlaþingi frá þessum tíma,
þannig að ekki er hægt að sjá nákvæmlega hvers
eðlis dómurinn var. En Alþingi taldi dóminn góðan,
sérstaklega í ákvæðum hans „sem trázi og óhlýðni
við víkja, þar bevísast kann“ eins og segir í Alþingis-
bókinni. Einnig vísar Alþingi í ákvæði Jónsbókar um
frelsi til skuldalúkningar, það hljóðar svo: „Ef maðr
krefr mann fjár, þá skal hann svá kröfu verja at kveð-
az þá skuld öðrum goldit hafa ok nefna vátta sína þá
er við váru, stund ok stað.“ Af þessu má dæma að
lögbundins réttar fólks hefur verið gætt.
1688 kom enn bréf frá Rentukammeri þar sem
ítrekað er efni fyrra bréfs frá 1686. 1690 tók Chri-
stofer Heidemann landfógeti málið enn og aftur upp,
og sagði að „stríðshj*lpar restanz hér í landi skuli nú
endilega [...] kvittast og klarerast.“ og hvatti sýslu-
menn til að greiða eftirstöðvarnar úr sínum sýslum
úr eigin vasa. Christian Muller amtmaður tók einnig
til máls á þessu þingi og tók undir orð landfógeta en
benti sýslumönnum á að sækja sjálfir aftur til íbúa
sýslnanna það sem þeir þyrftu að greiða sjálfir fyrir
hönd skjólstæðinga sinna. Árið 1692 var málið tekið
í síðasta sinn upp á Alþingi. Heidemann las enn eitt
bréfið frá Rentukammeri sama efnis og hin fyrri.13
Munnlegt framtal
Líklegt er að einhverjir hafi reynt að víkja sér und-
an því að greiða skattinn. En það útilokar ekki þann
möguleika að þegar embættismenn Rentukammers
reiknuðu út hvað landið gæti úti látið í aukaskatt-
http://wwvv.ætt.is
9
aett@aett.is