Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.2008, Qupperneq 11

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í mars 2008
Viðey, því eyna er ekki að finna í manntalinu. Um
það hefur Helgi Skúli Kjartanson fjallað í greinni
„Var Viðey í eyði 1703?“. Hann komst að þeirri nið-
urstöðu að Viðey hafi alls ekki verið í eyði, og til-
greinir, eftir rannsókn Lýðs Björnssonar, einn mann
sem ekki er að finna í manntalinu en ætti að vera þar:
Gísla Magnússon ráðsmann þar í eynni. Helgi Skúli
segir stjómsýslulega sérstöðu Viðeyjar vera ástæðu
þessa. Hún var hluti af búrekstri amtmannsembætt-
isins á Bessastöðum en tilheyrði Mosfellssveit, enda
var hún skráð þar í Jarðabókinni, árið 1704.26
Ekki taldir með
Við þetta vil ég því einu bæta að Viðey er ekki held-
ur að finna í kvikfjártalinu, þrátt fyrir að sannanlega
hafi verið kvikfé í eynni árin 1702-1704, eins og
fram kemur í bréfi Páls Beyers til commissarianna
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 9. ágúst 1704
sem lagt er með jarðabókinni, en gæti allt eins verið
svar Páls við kvikfjártalinu, nema hvort tveggja sé.27
í niðurlagi kvikfjárskýrslu Mosfellssveitar stend-
ur: „Þessum fyrr skrifuðum skuldum og kvikfjárs
framtölu segja Mosfellssveitar bændur og búfastir
menn satt að vera undir sinn svarinn eið.“28 Vera má
að ráðsmaður, vinnufólk eða þeir 12 hospítalslimir
sem forsorguðust í Viðey, eins og jarðabókin segir,
hafi ekki verið taldir til búfastra manna og því síð-
ur bænda og því ekki taldir með, hvorki í mann- né
kvikfjártali.
Erfítt að tengja
Erfitt getur verið að tengja fólk við manntalið 1703 úr
öðrum heimildum. í Breiðholti í Seltjarnarneshreppi
voru tveir ábúendur sem guldu stríðshjálp árið 1681.
Það voru bræðumir Grímur og Olafur Magnússynir.
Ef við leitum að þessum nöfnum í manntalinu finnst
Olafur Magnússon ábúandi í Ánanaustum, hjáleigu
frá Hlíðarhúsum í Seltjamarneshreppi og Grímur
Magnússon er annar ábúandi Káraness í Kjósar-
hreppi. Aldur þeirra í manntalinu er rétt yfir fertugu,
svo það gæti passað, en erfitt er að fullyrða nokkuð
um það.29
Ef reynt er að tengja aftur á bak í manntalið 1703,
úr yngri heimildum, er á sama hátt oftast einhver vafi
á hvort um sama fólk er að ræða. Dæmi um þetta
má finna í skrám yfir fólk sem var fúst til þátttöku
í nýju landnámi Grænlands 1729. Þá er ekki átt við
manntalið 1729, sem gefið var út sem viðauki við
manntalið 1703,30 heldur listana yfir þá sem vildu
fara til Grænlands, sem Hannes Þorsteinsson gaf út
í Blöndu.31 Af þeim 65 úr Kópavogsþingsókn sem
gáfu sig fram til fararinnar eru einungis tvær mann-
eskjur sem ég hef fundið með nokkurri vissu 1703.
Kemur það bæði til af því að yngra fólk var fúsara til
reisunnar en það eldra og vinnufólk, sem alla jafna
flakkaði nokkuð á milli bæja í vinnumennsku, frekar
en landeigendur eða leiguliðar, hafði tök á lausung
sem þessari.
Ómetanleg heimild
Þorkell Jónsson var 41 árs húsmaður í Lauganesi í
Seltjarnameshreppi og kona hans Guðrún Bjöms-
dóttir 36 ára og fjögur ónafngreind börn þeirra, eins
til ellefu ára, eru á listanum frá 1729.32 1703 finnst
15 vetra Þorkell Jónsson í Skálholtskoti, hjáleigu frá
Reykjavík í Seltjarnarneshreppi og 11 vetra Guðrún
Bjömsdóttir var niðursetningur í Hrólfsskála í sama
hreppi sama ár.33 Þar sem aldursmunurinn er vel inn-
an skekkjmarka, miðað við það sem vænta má frá
þessum árum, 26 ár hjá Þorkatli og 25 ár hjá Guðrúnu
á þeim 26 árum sem liðu frá 1703 til 1729, eru allar
líkur til þess að þetta sé sama fólk. Þetta veitir örlita
innsýn í gang lífsins á 18. öld.
Þótt að hér hafi verið bent á nokkur dæmi um það
sem kalla mætti galla á manntalinu, breyta þeir ekki
því að manntalið er ómetanleg heimild og einstök
í sinni röð. Allra síst vil ég kasta rýrð á manntalið,
heldur benda á að engu ber að treysta í blindni.
Afkomendur manntalsins 1703
Að lokum vil ég í nokkrum orðum fjalla um manntöl
á allra síðustu tímum. Á íslandi hefur ekki verið tek-
ið manntal síðan 1981, og hefur Þjóðskrá verið talin
uppfylla allar kröfur um skráningu íbúanna. Sem hún
og gerir, með tilliti til skattheimtu og kjörskráagerð-
ar. Þjóðskrá var stofnuð árið 1952 og eftir stofnun
hennar hafa einungis verið gerð tvö manntöl, 1960 og
1981. Hagskýrslur birta árlega íbúafjölda landsins.
Gallinn við þjóðskrána er hins vegar sá að hún er í
http://www.ætt.is
11
aett@aett.is