Fréttablaðið - 18.08.2012, Síða 92

18. ágúst 2012 LAUGARDAGUR56 56
menning@frettabladid.is
Þótt flestar bækur séu full-
ar af bókstöfum fá fæstir
bókstafir skrifaða um sig
heila bók. Í ð-ástarsaga,
sem kemur út á vegum
Crymogeu í haust, er saga
samnefnds bókstafs rakin í
máli og myndum.
„Þetta var dauðafæri. Þegar maður
skrifar bók um bókstafinn ð er ekki
annað hægt en að setja hann í titil-
inn og valda uppnámi meðal bóka-
safnsfræðinga,“ segir Stefán Páls-
son sagnfræðingur um væntanlega
bók, ð-ástarsaga, þar sem saga
þessa óvenjulega bókstafs er rakin.
Stefán skrifaði bókina að undir-
lagi Kristjáns B. Jónassonar, útgef-
anda hjá Crymogeu.
„Kristján hafði komist í kynni
við þrjá leturhönnuði, Gunnar Vil-
hjálmsson, Steinar Farestveit og
Anton Kaldal, sem höfðu stúder-
að stafinn ð út frá leturhönnun, en
meðal leturhönnuða er þetta fræg-
ur gallagripur. Ástæðan fyrir því
að margir leturhönnuðir hafa horn
í síðu bókstafsins ð er sú að upphaf-
lega er þetta handskrifaður stafur
sem var síðar troðið inn í stafakerfi
nútímalatínu og fellur þess vegna
ekki inn í kerfið með góðu móti.“
Hugmyndin var sú að gera bækl-
ing fyrir erlenda hönnuði en síðan
kveiktu menn á að þetta væri efni
í alþýðlegra sagnfræðirit og þá var
Stefán kallaður til. Hann játar að
sér hafi ekki litist á blikuna þegar
Kristján kynnti efnið fyrir honum.
„En þetta var svo skrítið að það
var ekki hægt að slá þetta út af
borðinu.“
Runa af pólitískum tilviljum
Stefán hafði ekki kynnt sér málsögu
sérstaklega þegar hann hófst handa
og hélt, eins og margir, að uppbygg-
ing stafrófa og ritmála lyti fyrst og
fremst málfræðilegum lögmálum.
„Fljótlega áttar maður sig hins
vegar á að það er heilmikil pólitík í
þessu. Í rauninni byggist þessi saga,
að Íslendingar taki upp þennan sér-
staka staf, á runu pólitískra tilvilj-
ana. Þrír einstaklingar bera öðrum
fremur ábyrgð á því, allir úr ólík-
um áttum og enginn þeirra Íslend-
ingur.“
Sá fyrsti var Alfreð mikli, sem
sameinaði Engilsaxa á 9. öld.
„Á miðöldum voru þjóðir Evrópu
með eigið talmál út um allar triss-
ur en ritmál var fágætt – mennt-
aðir menn skrifuðu á latínu. Þegar
Alfreð var að burðast við að sam-
eina Engilsaxa gerði hann það með
tungumálinu og lét búa til engilsax-
neskt ritmál. Þar verða til nokkrir
sér-engilsaxneskir stafir, til dæmis
þ og ð.“
Í upphafi ritaldar á Íslandi á 12.
öld var ekki notast við þ og ð en
þeirra fer að verða vart á 13. öld, að
enskri og norskri fyrirmynd að því
er Stefán telur, og er notað jöfnum
höndum næstu tvö hundruð árin.
Eftir að Normannar taka völdin
í Bretlandi verða breytingar á rit-
málinu þar í landi vegna franskra
áhrifa, þ og ð er skipt út fyrir th. Í
Noregi verður hljóðkerfisbreyting
sem veldur því að ð dettur líka út
þar.
„Íslendingar virðast lepja þessar
breytingar upp og hætta að skrifa ð
eftir um 200 ár, án þess að það hafi
orðið nein hljóðkerfisbreyting.“
Inn í prentöldina
Þetta hefði vel getað orðið enda-
punktur bókstafsins ð væri það ekki
fyrir væringar milli kaþólsku kirkj-
unnar og mótmælenda á Englandi á
16. öld.
„Áhrifavaldur númer tvö,“ segir
Stefán, „er maður að nafni Matthew
Parker, biskup í Kantaraborg, sem
Elísabet Englandsdrottning skipaði.
Hann tekur við veigamesta embætti
þegar mótmælendur eru að festa sig
í sessi og hrinda kaþólskunni endan-
lega úr landi.“
Í þeirri viðleitni að búa til nýja
sjálfsmynd sem væri laus undan
áhrifum páfagarðsins í Róm fóru
Englendingar að endurskrifa sög-
una og lögðu ríka áherslu á stað-
bundin ensk áhrif.
„Þá fer mönnum eins og Parker
að finnast ofboðslega mikilvægt að
endurprenta gömlu engilsaxnesku
handritin með upphaflegu stöfun-
um. Parker lagði mikinn kostnað í
það að láta búa til sérstök prentmót
fyrir þessa stafi og þar með komast
þessir stafir inn í prentöld.“
Áhrif Rasks
Aðgerðir Parkers og ensku kirkj-
unnar höfðu óvænt áhrif á Íslandi
tveimur öldum síðar.
„Fyrir vikið gerist það, að þegar
danskur maður með Íslandsdellu
fær þá hugmynd að það sé mjög
mikilvægt að taka ð upp að nýju í
íslensku ritmáli, er það fræðilegur
möguleiki. Ef það hefði líka verið
spurning um að búa til táknin er lík-
legt að það hefði orðið of stór biti.“
Daninn var vitaskuld Rasmus
Rask, sem er í veigamiklu hlutverki
í bók Stefáns.
„Rask er heillandi persóna í
Íslandssögunni; undrabarn sem
lærir íslensku á táningsaldri og
skrifar fyrstu vísindalegu, mál-
fræðilegu lýsinguna á íslensku rúm-
lega tvítugur. Í kjölfarið heimsæk-
ir hann Ísland, hefur frumkvæði
að því að stofna Hið íslenska bók-
menntafélag og verður mjög mikið
„átorítet“ í íslensku menningarlífi;
skrifar kennslubækur og stafsetn-
ingarorðabækur og verður mjög
mótandi fyrir það hvernig tungu-
málið er fastsett. Það sem skiptir
enn meira máli er að hann er pottur-
inn og pannan í Bókmenntafélaginu
í Danmörku og sú stafsetning sem
félagið notar í útgáfu sinni verður
öðrum fyrirmynd á Íslandi.“
Efasemdir um ð
Stefán segir merkilegt að bera
saman minninguna um Rask á
Íslandi og í Danmörku.
„Á Íslandi var hann lengi vel
sveipaður hetjuljóma sem maður-
inn sem bjargaði tungumálinu frá
glötun. Í Danmörku er hann talsvert
minna þekktur en vinir hans þar í
landi líta á ævi hans fyrst og fremst
sem sögu glataðra tækifæra.“
Rask hafi verið svo mikils metinn
á Íslandi að menn hafi horft fram
hjá því að undir lok ævi sinnar hafi
hann glímt við talsverða andlega
erfiðleika. Það hafi til dæmis ekki
verið einboðið að fallast á hugmynd
hans um endurupptöku ð-sins.
„Þegar hann fær dellu fyrir því
að koma þessum staf fyrir aftur er
greinilegt að íslenskum félögum
hans finnst það ekki sérlega skyn-
samleg hugmynd. Sennilega var
meirihluti félagsmanna á því að
hafa ð-ið í fornritunum en nota það
ekki í nútímamáli. Rask sótti þetta
hins vegar mjög stíft og maður fær
það á tilfinninguna að menn hafi
ákveðið að láta þetta eftir karlinum
í ljósi fyrri starfa fyrir landið.“
Hluti af sjálfsmynd
Eftir að ð var orðið að opinberum
rithætti í Skírni og útgáfum Bók-
menntafélagsins festi það sig fljótt í
sessi á Íslandi og varð fyrr en varði
hreinlega hluti af sjálfsmynd Íslend-
inga.
„Mjög fljótlega eftir að fyrstu
Vestur-Íslendingarnir fluttu til Kan-
ada, ákváðu þeir að kaupa prent-
smiðju og gefa út blað. Þá þurfti að
snúa öllu við því það fundust ekki
prentmót fyrir þ og ð í Vesturheimi,
sem var ómögulegt í hugum Íslend-
inganna.“
Stefán nefnir að hefði notkun ð-
sins aldrei lagst af hér á landi liti
það líklega öðruvísi út en við eigum
að venjast.
„ð-ið er svona furðulegt í lag-
inu af því að það er uppvakningur.
Hefði notkun þess aldrei lagst af má
reikna með að það hefði rést úr bog-
anum og það liti bara út eins og d
með striki. Rétttrúnaðarmönnum í
leturgerð þætti það strax skárri til-
hugsun. Svo eru hinir sem segja að
þetta sé einmitt hluti af fegurðinni,
til dæmis í handskrift. Við höfum
ekki lagst í miklar rannsóknir á
handskrift en það er ýmislegt sem
bendir til að Íslendingar noti ð-ið
öðrum bókstöfum fremur til að
bregða á leik.“ bergsteinn@frettabladid.is
Í UPPHAFI SKYLDI Ð-IÐ SKOÐA
FRUMSÝNING 20. OKTÓBER KL. 20
2. sýn: Föstudaginn 26. október
3. sýn: Laugardaginn 27. október
4. sýn: Sunnudaginn 4. nóvember
5. sýn: Laugardaginn 10. nóvember
6. sýn: Laugardaginn 17. nóvember
Miðasala í Hörpu og á www.harpa.is - sími 528 5050 - midasala@harpa.is
WWW.OPERA.IS
STEFÁN PÁLSSON
Hélt lengi vel að
ritháttur og stafsetning
snerist um málfræði en
komst að því að pólitík
og sögulegar tilviljanir
skipta ekki síður máli.
FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
ð-ið er svona furðu-
legt í laginu af því að
það er uppvakningur. Hefði
notkun þess aldrei lagst af
má reikna með að það hefði
rést úr boganum og það liti
bara út eins og d með striki.
MARGRÉT SARA GUÐJÓNSDÓTTIR dansar aðalhlutverkið í verki Gisele Vienne og Dennis Cooper,
This is how you will disappear, á Salzburger Festspiele, tónlistar- og leiklistarhátíðinni í Austurríki. Sýningar fara
fram í dag, 18. ágúst, og þann 19., 20. og 22. ágúst.
Minjasafn Reykjavíkur býður
gestum að spreyta sig á ullar-
vinnslu á menningarnótt í
tengslum við Landnámssýn-
inguna í Aðalstræti. Philippe
Ricart stendur fyrir tóvinnunni,
sýnir og segir frá.
Er þetta gert í tengslum við
sýninguna Hinar nýju innrétt-
ingar, sem var opnuð í desember
á síðasta ári í tilefni af 300 ára
fæðingarafmæli Skúla Magnús-
sonar. Áhersla verður lögð á þær
breytingar sem fólust í rekstri
Innréttinganna þegar ný verk-
færi bárust til landsins sem höfðu
áhrif á tóvinnu landans.
Þá koma eldsmiðir í heimsókn
til fornleifafræðinga á Alþingis-
reitnum og ýmislegt fleira.
Ullarvinnsla
og eldsmiðir
TÓVINNA Philippe Ricart sýnir og segir
frá ullarvinnslu á menningarnótt.
Franska listakonan Valerie
Boyce opnar sýningu á lands-
lagsmálverkum sínum í Galleríi
Fold í dag, laugardag, klukkan
13.
Boyce stundaði nám við École
Nationale Supérieure des Beaux
Arts de Paris og School of Visual
Arts í New York. Hún hefur
haldið einkasýningar og tekið
þátt í samsýningum í Frakk-
landi, Bandaríkjunum og Íslandi.
Boyce málar landslag og raðar
upp tímapunktum í verkum
sínum sem saman mynda ferli og
frásögn af umhverfinu.
Sýningin stendur til 2. septem-
ber.
Valerie
Boyce í Fold
LANDSLAGSVERK Valerie Boyce opnar
sýningu sína í Galleríi Fold í dag.