Fréttablaðið - 04.01.2013, Blaðsíða 20

4. janúar 2013 FÖSTUDAGUR| SKOÐUN | 20
Lengri útgáfu greinarinnar
má sjá á Vísi.
visir.is
Á síðustu þremur áratug-
um hafa þjóðarsöfn í Evr-
ópu gengið í gegnum miklar
þrengingar vegna pólitískra
og efnahagslegra breyt-
inga. Hnattræn áhrif, til-
koma Evrópusambandsins
og pólitískar hreyfingar á
hægri vængnum hafa orðið
til þess að gerðar hafa verið
nýjar kröfur til þjóðar-
safna, sem hefur falið í sér
endurskilgreiningu á hlut-
verki þeirra og niðurskurð í fjár-
veitingum.
Nýverið lauk samevrópsku rann-
sóknarverkefni sem kallast EuNa-
Mus (European National Museums)
sem hafði það að markmiði að skoða
hvernig fortíðin er notuð til að
endur skilgreina hugmyndina um
ríkisborgara og til að skilja mikil-
vægi landfræðilegra tenginga. En
þjóðarsöfn hafa einmitt gegnt þeim
meginhlutverkum síðustu 200 árin
að gera grein fyrir þessum hug-
myndum. Verkefnið hefur þegar
skilað af sér áhugaverðum niður-
stöðum, þar sem spurt er spurn-
inga á borð við hvaða hlutverki
hafa þjóðarsöfn leikið í myndun og
viðhaldi þjóðríkishug myndarinnar,
hvernig hafa þjóðarsöfn greint frá
þjóðinni og tekist á við deilumál,
hvernig hafa þjóðarsöfn tekist á
við pólitískar framtíðarsýnir og
ekki síst hver er reynsla gesta af
þjóðar söfnum. Skýrslurnar er hægt
að nálgast á vef verkefnisins.
Í víðu samhengi
Það sem hefur einkennt EuNaMus-
verkefnið er tilraun til þess að horfa
á Evrópu í víðu samhengi. Fræði-
menn hafa því einbeitt sér að því
að skoða lönd utan Evrópusam-
bandsins, eins og Ísland, og dregið
fram einkenni og áherslur sem er
mikilvægt að hafa til hliðsjónar
við endurmat á hlutverkum þjóðar-
safna. Forsvarsmaður verkefnis-
ins, Peter Aronsson, prófessor við
Háskólann í Lundi, hefur haldið því
fram að best sé að kalla þjóðarsöfn
menningarlegar stjórnarskrár, þar
sem þau eru efnislegar birtingar-
myndir á þjóðarhugmyndinni á
hverjum tíma. Menningarleg stjórn-
arskrá er þar með nokkuð flóknara
viðfangsefni en pólitískar stjórnar-
skrár, þar sem verið er að semja
slíkan sáttmála á mun lengri tíma,
með mun fleiri fulltrúum
og með öðrum aðferðum.
Dæmi um slík ferli væru
Þýska þjóðminjasafnið í
Nürnberg (stofnað 1850)
og Þjóðminjasafn Íslands
(stofnað 1863), en bæði
söfnin hafa starfað þennan
tíma við breytilegar póli-
tískar aðstæður. Á þeim
tíma sem stofnanirnar hafa
starfað hefur hins vegar
ríkt óumdeilt samkomulag
um að þær séu fulltrúar fyrir gildi
sem kenna megi við þjóðirnar.
Um miðjan desember síðast liðinn
var haldinn lokafundur rannsókna-
verkefnisins í Búdapest, en þar
voru settar fram nokkrar fullyrð-
ingar sem verkefnisstjórar telja að
sé mikilvægt að leiða hugann að
þegar kemur að framtíðarskipan
mála þjóðarsafna.
Sjálfstæðar í sköpun
Þjóðarsöfn verða að vera stofnanir
sem eru sjálfstæðar í sköpun sinni.
Ef hægt er að tala um einkenni þjóð-
arsafna er það að þau taka breyt-
ingum. Breytingarnar eiga sér stað
í tengslum við pólitískar hræring-
ar innan þjóðríkja, á milli þeirra og
ekki síst í tengslum þeirra við fyrr-
verandi nýlendur. Lýðfræðilegar
breytingar í formi vinnuafls eða
aukinnar ferðaþjónustu, aukning
á tilfinningu um mikilvægi trúar-
bragða, hnattvæðing og kreppuá-
hrif, allt hefur þetta áhrif á þjóð-
arsöfn. Þau svara breytingunum
hvert með sínum hætti og er ekki
hægt að segja að til sé ein ákveðin
lausn á því hvernig söfn takast á við
eða eigi að takast á við þessi atriði.
Þjóðarsöfn eru rekin af almannafé
sem pólitískir valdhafar skammta
þeim. En til þess að þjóðarsöfn hafi
traust almennings er mikilvægt að
þau hafi og sýni sjálfstæði sitt frá
valdhöfum hverju sinni. Að öðrum
kosti er hætta á að almenningur
missi trúna á söfn sem þátt takendur
í mótun framtíðarinnar.
Þjóðarsöfn verða að yfirvinna
þjóðernislegar hindranir. EuNa-
Mus-hópurinn stóð fyrir viða mikilli
skoðanakönnun á hugmyndum gesta
safna um þessar stofnanir. Eitt af
því sem flestir voru sammála um
var að þjóðarsöfn væru lykilstofn-
anir í því að sýna fram á þjóðgildi.
Mörgum þjóðarsöfnum, s.s. í Austur-
Evrópu, hefur hins vegar mistekist á
þessu sviði, að sýna fram á hvernig
gömul þjóðgildi eiga sér nýjan bún-
ing. Gamlar hugmyndir um þjóð-
gildi eru því hafðar í forgrunni, í
stað þess að takast á við samtíma-
legar áskoranir sem hafa breytt eða
ógnað eldri gildum.
Vettvangur umræðna
Þjóðarsöfn geta verið vettvangur
til umræðna um skoðanaágrein-
ing. Þjóðarsöfn geta leikið stórt
hlutverk í því að vera vettvangur
fyrir nýjar hugmyndir um þjóðina
og tengsl þeirra. Söfnin geta efnt
til opinnar umræðu um einingu,
mismun, átök, ógnanir og vonir
sem miða að því að þjóðin nái fram
stöðugleika og breytingum. Að
mati EuNaMus-hópsins hafa þjóð-
arsöfn ekki verið nægilega dugleg
við að nýta sér og þar með þróa
þessa möguleika í starfsemi sinni.
Fyrirmyndirnar eru hins vegar
til staðar og má þar nefna Þýska
þjóðar safnið í Berlín, sem tekist
hefur á við sameiningarmál Þjóð-
verja eftir fall Berlínarmúrsins og
nú síðast vaxandi spurningar um
hvaða þýðingu Evrópusambandið
hefur fyrir hugmyndir Þjóðverja
um sig sem sérstaka þjóð, borgara-
legar skyldur þeirra og réttindi.
Af þessari yfirferð má sjá
hvernig þjóðarsöfn hafa leikið og
leika enn mikilvægu hlutverki
fyrir þjóðir Evrópu. Forsvars-
menn EuNaMus-verkefnisins hafa
hins vegar sagt að næsta skref sé
að koma þekkingunni á framfæri,
til yfirvalda, faglegra stjórnenda
safna og almennings. Vonandi hafa
Íslendingar tækifæri til að kynna
sér rannsóknina og íhuga vel þær
fullyrðingar sem reifaðar eru hér
að framan – og í lengri útgáfu af
þessari grein á vefnum.
Þjóðarsöfn:
Menningarleg stjórnarskrá
Andstæðingar aðildar
Íslands að Evrópusam-
bandinu fara nú hamför-
um í áróðri sínum gegn
aðildar viðræðunum sem nú
standa yfir. Af ein hverjum
ástæðum þykjast sumir
þeirra geta túlkað viðræð-
urnar sem einstefnuakrein
þar sem Ísland eigi litla eða
enga möguleika á því að
hafa áhrif á þann samning
sem í boði verður. Maður
kippir sér í sjálfu sér ekki
upp við að misvel upplýstir blogg-
arar fari stundum með staðlausa
stafi í þessu máli. En þegar aðilar
sem eiga að vera ábyrgir, eins og
ritstjórar blaða og formenn ein-
stakra stjórnmálaflokka, gera
slíkt hið sama er nauðsynlegt að
leiðrétta það lýðskrum og afbak-
aðar staðreyndir sem þessir aðilar
hafa borið á borð fyrir landsmenn
á undan förnum misserum.
Þegar þessir aðilar eru spurðir
þeirrar einföldu spurningar hvers
vegna Ísland eitt landa sem sótt
hafi um aðild að ESB eigi ekki
neina möguleika á því að hafa
áhrif á þann samning sem í boði er
verður lítið um svör. Þessir sömu
aðilar eru líka spurðir hvers vegna
ESB sendi ekki bara laga- og reglu-
gerðarpakka sinn í heild sinni og
umsóknarlöndin segi þá bara já eða
nei. Ef það sé raunin þurfi ekki að
hefja neinar aðildarviðræður! Að
sjálfsögðu verður þá fátt
um svör. Ástæðan er ein-
föld; öll aðildarlönd hafa
fengið sérlausnir á þeim
sviðum þar sem þjóðhags-
lega miklir hagsmunir eru
í húfi.
Málamiðlanir
Alþingi Íslendinga ákvað
að sækja um aðild að
Evrópusambandinu. Það
þýðir að við göngum inn
í ákveðið ferli sem ESB
hefur þróað undanfarin fjöru-
tíu ár og hefur reynst vel. Varð-
andi Ísland hefur þetta sjaldnast
skapað vandamál því við höfum
lagað okkar samfélag að reglu-
gerðarramma ESB undanfarin
tuttugu ár í gegnum EES-samn-
inginn. Staðreyndin er sú að báðir
samnings aðilar reyna að ná mála-
miðlunum um umdeild atriði. Engir
tveir aðildarsamningar eru eins
enda hagsmunir þjóða misjafnir.
Samninganefnd ESB ver hagsmuni
sambandsins og samninganefnd
Íslands í okkar tilfelli ver hags-
muni okkar. Af samningatækni-
legum ástæðum ræða menn aldrei
um undantekningar heldur um sér-
lausnir, annaðhvort tímabundnar
eða varanlegar. Mörg dæmi eru
um varanlegar sérlausnir í aðildar-
samningum annarra þjóða. Þar má
til dæmis nefna sumarhúsakaup
erlendra aðila í Danmörku og kaup
útlendinga á landi á Möltu. Það
er síðan íslensku þjóðarinnar að
ákveða hvort þeir samningar sem
íslenska samninganefndin nær séu
ásættanlegir fyrir íslenska þjóð.
Þrátt fyrir að umræðan verði
stundum mjög þvælin verður
að hrósa sumum andstæðingum
aðildar Íslands þegar þeir reyna
að halda þessu máli á þokkalega
upplýstu plani. Það á til dæmis við
um Björn Bjarnason, fyrrverandi
dómsmálaráðherra. Hann hefur
viðurkennt að sérlausnir séu í boði
fyrir aðildarríkin. Það gerði hann
til dæmis í grein nýlega um Ung-
verjaland. Að vísu dró hann þar
ályktanir varðandi sérlausnir Ung-
verja sem ég er algjörlega ósam-
mála. En það skiptir í sjálfu sér
ekki máli í þessu samhengi. Stað-
reyndir eru nefnilega á hreinu.
Það er ekki til neinn „one size fits
all“ samningur. Hver aðildarsamn-
ingur er sérstakur og það er síðan
þjóðarinnar að ákveða hvort sá
samningur sé ásættanlegur fyrir
okkar hagsmuni.
Samningar og sérlausnir
Eru menn hissa á því að
sjóðsfélagar í Lífeyris-
sjóðnum Gildi hafi spurt sig
spurninga þegar ársfundur
sjóðsins var haldinn þann
25. apríl sl.? Þeir sjóðs-
félagar sem voru mættir
til að fylgjast með stöðu
sjóðsins urðu fyrir von-
brigðum þegar kom að því
að kjósa þyrfti um breyt-
ingar á regluverki, taka þátt
í að velja um fulltrúa sem
voru í framboði og að hækka laun
til stjórnarmanna.
Lög Gildis gera ekki ráð fyrir
því að hinn almenni sjóðsfélagi ráði
neinu um það fé sem hann borgar
inn í sjóðinn reglulega. Sjóðfélaginn
á í raun að þegja meðan kosning fer
fram, nema þeir útvöldu aðilar frá
verkalýðsfélögum og atvinnurek-
endum sem fara með völdin í Gildi.
Þessir aðilar fá að rétta upp bleika
og græna miða á fundinum til sam-
þykktar eða synjunar og sjóðsfé-
lagar mega hafa sig alla til að ráða
í hvað kemur út úr bleiku og grænu
merkjasendingunum.
Þessir sömu aðilar voru síðan boð-
aðir til fundar sérstaklega á hóteli
hér í borg, nokkrum mánuðum fyrir
fundinn, en hinn almenni sjóðs-
félagi var ekki boðaður. Kannski
vegna þess að Gildi lífeyris sjóður
hafi ekki átt fyrir skuldbind ingum
undanfarin 4 ár, þar sem halli
sjóðsins var rúmar 36 þúsund millj-
ónir króna árið 2010, eða -8,1%, og
miklar skerðingar á útgreiðslum
hafa átt sér stað til þeirra sem hafa
lokið ævistarfi sínu. Þriðja valdið,
Fjármálaeftirlitið, hreyfir ekki and-
mælum þrátt fyrir bréfaskriftir og
enn heldur tapið áfram fjórða árið í
röð án þess að FME grípi inn í starf-
semi Gildis.
Ekki hljómgrunnur
Árið 2011 nam tapið rúmum 23 þús-
und milljónum króna, 4,9% sem er
rétt við skerðingarhlutfallið, 5%. Að
eiga og reka sjóð með halla undan-
farin fjögur ár kallar á aðgerðir
sem ég hef bent á. En mínar athuga-
semdir hafa ekki fengið hljómgrunn
fámenns hóps manna sem telur sig
hafa rétt til að ráða ríkjum. Þrátt
fyrir tapið hækkuðu laun fram-
kvæmdastjóra sjóðsins í rúmar 20
milljónir króna, rekstrarkostnaður
hækkar ár frá ári og er nú kominn í
rúmar 519 milljónir króna árið 2011.
Á þessum tapárum 2008-2012 hefur
rekstrarkostnaður numið rúmum
116 þúsundum milljóna króna og
laun framkvæmdastjóra rúmum 79
milljónum króna án þess að vald-
hafar geri athugasemdir við laun
framkvæmdastjóra eða hækkandi
kostnað við rekstur sjóðsins. Meira
að segja nú ætlar hið samþjapp-
aða vald að hækka skylduáskrift
greiðanda í 15,5% og sjóðsfélag-
inn hefur ekkert með það að segja
vegna skylduaðildar sjóðsfélaga að
borga í sukk- og bruðlsjóð Gildis
því valdhafar bera ekki ábyrgð á
gjörðum sínum. Væri ekki nær að
stjórnarmenn og framkvæmda-
stjóri færu og athuguðu hvað orðið
ábyrgð þýðir í raun? Ef þeir skilja
það ekki þá vil ég benda umsjónar-
mönnum orðabóka á að taka það orð
út úr íslenskum orðabókum, setja í
staðinn sukk og bruðl.
Hækkun iðgjalda
Að samþykkja hækkun iðgjalda er
ekkert annað en að auka fjármagn
til þess að sjóðurinn geti starfað
því tapið er það stærsta frá stofnun
hans. Það er í lagi að borga en kjósi
sjóðsfélagi að yfirgefa sjóðinn eða
hætta í honum þá er það ekki hægt
því fé verður eftir inni í sjóðnum.
Kalla menn þetta lýðræði í lífeyris-
sjóðunum? Ég kalla þetta nauðung.
Hafa stjórnendur sagt af sér?
Jú, einn. Það var fyrrverandi sjóð-
stjóri sem sagði af sér. Einn valda-
maðurinn sem enn situr og er
ábyrgur fyrir kaupum á skuldabréfi
rétt fyrir hrun í Glitnis banka fyrir
3.000 milljónir króna, sem töpuðust
nokkrum mánuðum síðan eða strax
við fall bankans, situr enn. Ekki
er að finna neina frekari bókun
stjórnar um ofangreind skulda-
bréfakaup. Það er ekki einn maður
sem ber hér ábyrgð, það voru nefni-
lega stjórnarmenn, varafor maður
stjórnar og formaður stjórnar
Gildis eða snillingarnir eins og við
sjóðsfélagar köllum þá, Vilhjálmur
Egilsson og Sigurður Bessason, sem
skiptu formannstímanum á milli
sín. Það veldur mönnum áhyggjum
að stærsta verkalýðsfélagið, Efling,
sem á að verja hag launafólks, skuli
ekki einu sinni gera athugasemdir
við ofurlaun framkvæmdastjóra.
Á sama tíma er samið um smánar-
laun fyrir lýðinn, það eitt er í lagi,
Sigurður Bessason.
Hverjir ráða
lífeyrissjóðunum?
DV hefur lengi stundað það
að leggja tiltekna einstak-
linga í einelti mánuðum og
jafnvel árum saman. Blað-
ið veltir sér upp úr mein-
fýsnu slúðri og skætingi um
þessa einstaklinga, í bland
við ítarlegar upplýsingar
sem fjölmiðillinn hefur um
fjármál viðkomandi eða
sakir sem á þá eru bornar.
Þetta er endur tekið í sífellu,
svona eins og þegar hrotti
sparkar í liggjandi mann.
Stór hluti þessara þolenda
ofbeldis DV á eitt sameiginlegt.
Þeir eiga undir högg að sækja af
hálfu fjármálastofnana vegna
lánamála, viðskiptahátta, upp-
gjöra, gjaldþrota og þar fram
eftir götunum. Í mörgum til fellum
er um háar fjárkröfur og alvar-
legar sakargiftir að ræða, en það
réttlætir ekki miskunnarlaust og
síendurtekið einelti á borð við það
sem DV stundar.
Hvers vegna?
Þær upplýsingar sem DV hefur í
höndunum um þessa einstaklinga,
fjármál þeirra og fyrirtæki koma frá
skiptastjórum, lögmönnum
og starfsmönnum banka.
Eitt er að notfæra sér
slíkar upplýsingar til að
skrifa frétt. Allt annað er
að nota þær til að níðast endalaust
á fólki. DV hefur bersýnilega tekið
að sér að vera refsivöndur tiltekinna
fjármálastofnana. Í því hlutverki
dregur DV hvergi af sér. En hvers
vegna? Hvað veldur þessari miklu
elju, þessu linnulausa einelti í þágu
erlendra hrægammasjóða?
Óhjákvæmilegt er að spyrja hvort
óhróðurinn í DV sé falur. Hvort
hagsmunaaðilar – ég tala nú ekki
um þá sem eiga nóg af peningum –
geti keypt skoðanir og fréttaflutn-
ing sem DV svo viðrar opinberlega?
Ekki er langt síðan DV skuldaði
75 milljónir króna í vörsluskatta.
Eins og hendi væri veifað hvarf það
vandamál.
Er óhróður DV falur?
MENNING
Sigurjón Baldur
Hafsteinsson
dósent við HÍ
➜ Þjóðarsöfn verða að vera
stofnanir sem eru sjálf-
stæðar í sköpun sinni. Ef
hægt er að tala um einkenni
þjóðarsafna er það að þau
taka breytingum.
ESB-AÐILD
Andrés
Pétursson
formaður
Evrópusamtakanna
➜ Engin aðildarsamn ingur
er eins enda hagsmunir
þjóða misjafnir. Samninga-
nefnd ESB ver hagsmuni
sambandsins og samninga-
nefnd Íslands í okkar tilfelli
ver hagsmuni okkar.
➜ Þriðja valdið,
Fjármálaeftirlitið,
hreyfi r ekki and-
mælum þrátt fyrir
bréfaskriftir og enn
heldur tapið áfram
fjórða árið í röð án
þess að FME grípi inn
í starfsemi Gildis.
LÍFEYRISSJÓÐIR
Jóhann Páll
Símonarson
sjómaður
FJÁRMÁL
Ólafur
Hauksson
almannatengill
➜ Hvað veldur
þessari miklu elju,
þessu linnulausa
einelti í þágu erlendra
hrægammasjóða?