Sagnir - 01.06.2006, Side 57

^Sjoænsda cQorjarastriQicí i isfens/fum samtÍTnafieimifcfum
uónínjur afmenninjs
Frá upphafi borgarastríðsins tóku íslenskir jafnaðarmenn við sér og
gáfu út margvíslegt efni, stóðu fyrir samkomum og fjáröflunum og
virðast kommúnistar hafa verið töluvert virkari en aðrir vinstrimenn.
Haldnar voru samkomur tileinkaðar Spáni og styrjöldinni þar. Hinn
6. desember 1937 var sýnd heimildamynd í Gamla bíói á vegum
Þjóðviljans. Var myndin sögð vera: „Fréttahljómmynd frá Spáni...
Síðasti þáttur myndarinnar sýnir ferðalag nefndar spánskra hermanna
til Sovétríkjanna."48 Hendrik Ottósson hélt erindi fyrir sýningu
myndarinnar sem var bönnuð innan sextán ára aldurs. I mars 1939
var haldið Spánarkvöld í Oddfellow-húsinu í Rekjavík. Hallgrímur
Hallgrímsson flutti erindi, boðið var upp á einsöng og myndasýningar
ffá Spáni en svo endað á dansleik.49 Spánn og styrjöldin þar hefur
því verið rædd víða og óhætt að halda fram að borgarastyrjöldin hafi
borið á góma á fleiri samkomum en þeim sem voru tileinkuð henni
sérstaklega.
Islenskir vinstrimenn létu að sér kveða á fleiri sviðum. Halldór
Laxness skrifaði tvær greinar í Alþýðublaðið í september og nóvember
1936 og að minnsta kosti eina í Þjóðviljann til styrktar spænsku stjóminni
sem birtist í mai 1937. Fjöldi annarra listamanna lýsti yfir stuðningi
sínum við stjómina á Spáni. Jóhannes úr Kötlum skrifaði til dæmis ljóð
í Rauðafánann í desember 1936. Bjöm Franzson rithöfundur sótti þing
„Róttækra rithöfunda til vamar menningunni“50 sem haldið var í Madrid
sumarið 1937. Var Bjöm þá í félagsskap ýmissa nafntogaðra rithöfunda
á borð við Octavio Paz, Pablo Nerada og Emst Hemingway.51
Hendrik Ottósson sendi tveggja dálka grein til spænska blaðsins
La Vanguardia í Barcelona sem birt var 18. desember 1936.52 Lýsti
Hendrik þar yfir stuðningi sínum í baráttunni við fasismann og sagði
að ekki aðeins verkamenn hefðu samúð með þeim heldur einnig allir
menntamenn. Sagði hann einnig að landssöfnun til stuðnings spænsku
stjómarinni gengi vel því um 3000 krónur hefðu safnast og vel væri
hægt að senda saltfisk að því andvirði ef það gagnaðist frekar en
peningar. Hendrik lýsti svo afstöðu blaðanna hér á landi til atburðanna
á Spáni og bað hann blaðið um að reyna að senda sér traustar fréttir
því þær væri erfitt að fá hér á landi. Sagði hann að Olafiir Johnson,
konsúll Spánar á íslandi væri einn af eigendum annars íhaldsblaðsins
hér og drægi það taum uppreisnarmanna. Morgunblaðið hefur komist
yfir eintak af blaðinu því blaðið birti bréfið í íslenskri þýðingu með
yfirskriftinni: „Væmiö smjaður og svívirðileg ósannindi.“53 Ekki hafði
þessi grein þó frekari eftirmála.
Hallgrímur Hallgrímsson var ekki eini íslendingurinn sem barðist
sem sjálfboðaliði með spænsku alþjóðahersveitunum þótt hann hafi verið
mest áberandi og skilið eftir sig flestar heimildir. Auk hans fóm þeir
Aðalsteinn Þorsteinsson og Bjöm Guðmundsson til Spánar og börðust
með XI. alþjóðahersveitinni 1938.54 Urðu þeir tveir samferða út en
Bjöm særðist það alvarlega á vígvellinum að hann átti ekki afturkvæmt
til íslands fyrr en í mars 1939 þótt allir sjálfboðaliðar hafi verið sendir
heim hálfu ári áður. Bjöm vann sem bílstjóri í Reykjavík og lést árið
1972. Aðalsteinn, sem varð samferða Hallgrími heim til Islands, vann
sem smiður og vélstjóri og lést 1961. Gunnar Finsen, ungur íslenskur
læknir búsettur í Noregi, fór einnig til Spánar með norsk-sænskum
hjálparstarfsleiðangri um vorið 1937. Vom í förinni fjórir læknar og
nokkrir hjúkmnarfræðingar og fóm þau til aðstoðar stjóminni á Spáni.55
Ekki er vitað til að þessir þrír síðastnefndu íslensku sjálfboðaliðar hafi
skilið eftir sig ritaðar endurminningar eins og Hallgrímur. Að lokum
má nefna að í dagblöðunum hér birtust einnig frásagnir fleiri Islendinga
sem vom á ferðalagi á Spáni þegar styrjöldin braust út eða á meðan á
henni stóð. Ekki verða þær frásagnir þó raktar hér.
Vinstrimenn hér á landi gerðu meira en að styrkja stjómina á Spáni
1 orði því hér á landi var efiit til landssafnanna til styrktar lýðveldinu
á Spáni eins og í mörgum öðmm löndum. Alþýðusambandið efndi til
fyrstu söfnunarinnar á íslandi strax í upphafi stríðsins í ágúst 1936.56
Um þessar safnanir spmttu töluverðar deilur. Ekki einungis vom
hérlendir andstæðingar spænsku stjómarinnar sem töldu söfnunina
brjóta gegn hlutleysi landsins og skemma fyrir viðskiptahagsmunum í
framtíðinni, á móti henni heldur virðist engin eining hafa ríkt um hana
hjá vinstrimönnum sjálfum.
Lítið er vitað um þessa söfnun annað en það sem stendur í dagblöðum
þessa tíma.57 Ekki er vitað hvort söfnunin gekk almennt vel eða illa,
hversu mikið safnaðist og hvað varð um féð því spænska lýðveldið sem
var ætlað söfnunarféð, tapaði styrjöldinni sem kunnugt er. Þó er hægt
að álykta að söfnunin hafi ekki gengið eins vel og Alþýðusambandið
hafði vonast til. Ekkert er minnst á þessa söfnun nokkrum vikum eftir
að hún var auglýst fyrst, sem hlýtur að gefa ákveðnar vísbendingar.
Verkalýðsblaðið lét þess einnig getið í leiðara 11. september 1936 að
söfnunin gengi illa og að hinir ýmsu málsmetendi menn hafi verið
algjörlega óvirkir í söfnuninni. Að auki er hvergi minnst á að til standi
að senda saltfiskfarm til Spánar eins og Alþýðub/aðið hafði lofað.
Bendir því flest til þess að söfnunin hafi gengiö heldur illa og hlotið
misjafnar undirtektir hjá almenningi og jafnvel verkalýðsfélögunum
sjálfum. Þó vom haldnar samkomur til styrktar söfnuninni. Vitað er að
Reykjavíkurdeild Kommúnistaflokksins gaf 300 krónur og Dagsbrún
100 krónur. Ef marka má samtímaheimildir er líklegt að alls hafi safnast
2000-3000 krónur sem varla getur talist mikið fé.58 Orðrómur var
einnig á kreiki að ríkisstjómin hefói að undirlagi Sveins Bjömssonar
beðið Alþýðusambandið að blása söfnunina af.59
Efnt var til annarrar söfnunar vorið 1938 og stóð hópur manna
sem kallaði sig íslandsdeild friðarfélagsins „Mellanfolkligt samarbete“
eða Friðarfélag Islands. Vom samtökin samnorræn og stýrt af
jafnaðarmönnum á Norðurlöndunum. Félagið sendi tilkynningar til
Þjóðviljans og Alþýðublaðsins 5. apríl 1938 þess efnis að efnt yrði
til samskota til þess að kaupa þorskalýsi handa spænskum bömum.
Lítið er vitað hvemig þessi söfnun gekk og hvað varð um það fé sem
safnaðist, þar sem skjöl og fundargerðir félagsins em líklega glataðar.
Þó kemur fram í Þjóðviljanum 7. október að 198,2 krónur höfðu safnast
frá ýmsum ungmennafélögum og verið afhent Friðarvinafélaginu. Lítil
umljöllun þarf þó ekki að þýða að lítill árangur hafi náðst.
Kommúnistaflokkur Islands lagði til við umræður um fjárlög fyrir
árið 1939 að söfnunin yrði styrkt af ríkinu um 10.000 krónur, eða 5.000
krónur til vara. Þessi tillaga var þvert á vilja Friðarvinafélagsins sem
virðist hafa viljað standa utan við stjómmál.60 Skemmst er frá því að
segja að báðar tillögur vom kolfelldar á Alþingi en þess má geta að
ríkisstjómir hinna Norðurlandanna gáfu allar mat og hjálpargögn til
spænsku stjómarinnar og var ísland því sér á báti hvað þetta varðar.
Afar lítið hefur verið skrifað hér um áhrif spænsku borgarastyrjaldarinnar
hér á landi. Helst ber að nefna rit sem fjalla um sögu sjávarútvegsins
og er þá einungis minnst á borgarastyrjöldina sem endapunkt
saltfisksölunnar. Er þó augljóst að borgarastyrjöldin skipti almenning
hér á landi miklu máli á þeim ámm sem hún stóð. Er þá ekki einungis
átt við efnahagslega þætti, heldur hreyfði stríðið við tilfinningum fólks
á þá leið sem fáir atburðir á alþjóðavettvangi hafa gert, þótt stuðningur í
verki hafi ekki verið vemlegur. Islensku dagblöðin birtu snarpar greinar
og deildu hart sín á milli með þeim hætti sem átti eftir að einkenna skrif
þeirra í kalda stríðinu. Það em heldur ekki mörg dæmi þess að íslenskir
ríkisborgarar hafi tekið sér vopn í hönd og barist sem sjálfboðaliðar
á erlendri gmnd. Það er líka merkilegt að lítið og fátækt land eins og
Island var skuli hafa fómað hagsmunum sínum fyrir hugsjónir og er
vert að hugleiða í dag að hugsjónir eiga ekki að vera falar.
Spænska borgarastríðið er í dag þrátt fyrir allt álitið nokkurs konar
neðanmálsgrein í sögu íslands og ekki talin hafa skipt okkur miklu
máli. Astæðan er sú að áhrif hennar vom skammvinn hér og fjaraði
fljótt út. Athyglin beindist fljótt að seinni heimsstyrjöldinni og spænska
borgarastyrjöldin hefur því jafnan fallið í skuggann af henni. Þau
efnahagslegu áhrif sem hemám Breta og Bandaríkjanna hafði í for með
sér, dró úr þeim neikvæðu afleiðingum sem hmn saltfiskmarkaðarins
hafði en þær stefndu í að verða alvarlegar.
*<Sajjnir aoo6