Sagnir - 01.06.2006, Blaðsíða 113

samfélaginu og heiminum og miðla því sem manni finnst, það er að
stunda pólitík - hvort sem það er í samræðum við annað fólk, kennslu,
rannsóknum eða listsköpun. Listsköpun er einmitt öfgafullt dæmi um
pólitíska afstöðu enda sagði Guðbergur Bergsson eitt sinn að listir væru
stjómmál, stjómmálanna vegna í sinni hreinustu mynd.
Fræðimennska, listsköpun, menntun og kennsla em pólitísk störf, þó að
pólitík þeirra sé hófstillt og felist fyrst og fremst í því að hvetja fólk til
gagnrýninnar hugsunar og vandvirkni. Auk þess felur sagnfræði alltaf í
sér einhverja pólitíska afstöðu: Hvaða saga er skrifuð, fyrir hvem og út
frá hvaða kenningum?
SajnaJihuj ioo6: ^Sajnýrcehi cijjiófitífi
vegna þeirrar auknu fjárhagslegu áhættu sem fólk mun taka með því
að fara í háskólanám. Annað dæmi um pólitík er það sem kallað er
styrking tengsla háskólanna og atvinnulífsins í landinu. Fyrirtæki
fallast á að kosta stöður við háskólann. Lyfjafyrirtæki gæti til dæmis
kostað rannsóknir í lyfjafræði og jafnvel tekið þátt í kostnaðinum við
að mennta framtíðarstarfsmenn sína.
Háskóla íslands er haldið í fjársvelti. Það er óþarfi að taka þátt í
talnaleikjum. Það nægir að skoða fjölda nemenda á kennara eða ástand
húsnæðis og húsgagna eða kjör stundarkennara eða bókakostinn á
Þjóðarbókhlöðunni. Spumingin er ekki hvort heldur af hverju.
Pólitík er hluti af manneskjunni og afstaða, ekki hlutleysi, einkennir
tilveru okkar. Sagnfræðinni er að svipað farið. Sagnfræði hefur að vísu
ekki skoðanir en öll sagnffæðileg hugsun á sér upphaf og útgangspunkt.
Á málþingi Sagna í fyrra sýndu fjórir ræðumenn, hver á sinn hátt - mjög
sannfærandi hátt- fram áþað að hlutleysi í sagnfræði væri útilokað. Einn
framsögumannanna, Unnur María Bergsveinsdóttir, taldi að hlutleysi
væri „ekki aðeins ómögulegt, heldur beinlínis ógagnlegt!“ því það stæði
í vegi fyrir því að fortíðin væri skoðuð frá mörgum sjónarhomum sem
það margræða fyrirbæri sem hún er.
Ég leyfi mér að bæta því við aó ópólitísk sagnfræði væri ekki bara
ógagnleg, hún væri jafn ógnvekjandi og skoðana- og viljalaus
manneskja.
En tölum um eitthvað annað.
I tilefni af megrunarlausa deginum sunnudaginn sjöunda maí,
skrifaði Arnþrúður Ingólfsdóttir grein á murinn.is. Arnþrúður vitnar
í heimspekinginn Susan Bordo og kenningu hennar, að í þróuðu
kapítalísku neyslusamfélagi eigi „sér stað óstöðug og mótsagnakennd
persónusköpun einstaklinga.“ Einstaklingurinn sé klofinn í tvennt:
Annars vegar gegni hann hlutverki duglegs og agaðs framleiðanda. Að
loknum vinnudegi fari hann svo í hlutverk nejdanda. Sem neytandi þurfi
einstaklingurinn ekki að hugsa heldur einungis að láta undan fr eistingum.
Við hlægjum kannski að fréttum þess efnis að skyndibitakeðjur séu
gerðar skaðabótaskyldar fyrir að vara viðskiptavini ekki við því að
kaffið sé heitt. En slík dómsmál em alls ekki svo fáránleg í ljósi þess að
neyslusamfélagið lítur á einstaklinginn sem neytanda miklu frekar en
sjálfstæða hugsandi manneskju.
Vissulega er níhílískt að líta á fólk sem framleiðendur og neytendur
frekar en sjálfstæðar hugsandi vemr. En hvað kemur það sagnfræðinni
við? Það er ákveðin hætta á að sagnfræði sé smættuð á svipaðan hátt
- reynt sé að fá henni hlutverk, láta hana gera gagn. Sagnfræði er
sjálfstæð gagnrýnin fræðigrein en hún gæti líka snúist efnisleg gæði,
verið þjónandi sagnfræði frekar en fræðileg. Er ekki einhver hér með
mottóið þekking er máttur - knowledge is power?
Nýlega var byrjað að bjóða upp á svokallað HHS-nám í háskóla hér á
landi. HHS er BA- nám í hagfræði, heimspeki og stjómmálafræði. Það
má spyrja hversu vel nemendur muni kynnast þessum fræðigreinum
í þríþættu námi sem tekur tvö til þrjú ár. Ná þeir að velta fyrir sér
eðli, sögu og kenningum þessara þriggja fræðigreina að einhverju
marki? Hvar standa heimspekin, hagfræðin og stjómmálafræðin sem
fræðigreinar í þessari hraðsuðu? Þær hljóta að glata stöðu sinni sem
sjálfstæðar fræðigreinar, sem em stundaðar sjálfra sín vegna, og verða
að þjónandi fræðigreinum. Á heimasíðu háskólans var námið auglýst
sem „leiðtoganám".
BA-nemar í sagnfræði við Háskóla íslands þurfa sem betur fer enn
að læra um sögu sagnfræðinnar, aðferðafræði og söguspeki í hinurn
frábæra áfanga Aðferðir II.
Ef sagnfræði er smættuð i þjónandi fræðigrein er nefhilega hætta á að
hún hætti að hafa sína eigin pólitík, sem er vandvirkni og gagnrýni, og
fari að þjóna einhverri annarri pólitík.
Önnur pólitík getur til dæmis verið krafan um að menntun leiði til
hæni tekna. Stefna ríkisins í átt að skólagjöldum styrkir þessa kröfu
Spumingin um hvort það sé jákvætt að fyrirtæki veiti peningum til
háskóla er þessu máli óviðkomandi. Það hlýtur að teljast hæpin stefna
í menntunar- og vísindamálum aó gera háskólana háða fjárframlögum
fyrirtækja? Fyrirtæki hugsa jú fyrst og ffemst um hagsmuni sína og
hagnað. Það myndi æra óstöðugan að telja til vannýtta tekjustofna eða
óþarfa fjáraustur ríkisins. Peningamir em til, þeir em bara annars staðar.
Pólitísk stefna ríkisins virðist hins vegar vera sú að gera eigi háskólana
arðbærari. Háskólamir og akademian verði í auknum mæli kostaðir af
fyrirtækjum og fólki sem sér háskólanám sem ljárfestingu. Þannig þjóni
æðstu menntastofnanir landsins atvinnulífinu, ekki einhverjum óljósum
fræðum.
Hver verður pólitík fræðanna ef háskólinn á að þjóna atvinnulífinu? Er
hægt að búa þannig um sagnfræðina að vandvirkni og gagnrýni verði
áfram pólitísk stefna hennar? Er til eitthvað sem heitir akademískt frelsi
í boði Landsbankans og Háskólasjóðs Eimskipafélags íslands?
^icjurfaucjur ffncjfffssan
Þegar ég skreio úr Framhaldsskóla fyrir margt löngu, sagði ég móður
minni að ég hefði hug á að fara í sagnfræði við Háskóla íslands.
Mamma tók vel í þessar hugmyndir en sagði svo að hún hefði nokkrar
áhyggjur af því aó ég yrði svo rauður á að vera í háskólanum. Nú að
fjórum ámm liðnum er ég þó enn í Sjálfstæðisfiokknum og aðdáun mín
á Davíð Oddssyni hefur ekki minnkað. Þegar allt kom til alls, þá vom
áhyggjur móður minnar óþarfar. En um leið þá varpa þau ljósi á þá
staðalímynd sem háskólinn hefur í hugum margra. Þar séu ekkert nema
vinstrimenn sem hafi það að markmiði að heilaþvo ungt fólk til að kjósa
vinstri flokkanna. Þó þessi ímynd sé ýkt, þá er hún kannski ekki svo
fjarri lagi. Ritstjórar Sagna komu að máli við mig og báðu mig um að
halda framsögu á Sagnaþinginu nú í vor. Til umræðu em stjómmál og
sagnfræði. Svo það komi skýrt fram þá er ég ekki hlutlaus í þessum
málum, ég styð minn stjómmálaflokk.
Er ekki eðlilegt að stjómmál hafi áhrif á sagnfræði. Má ekki alveg eins
telja líklegt að sagnfræði hafi áhrif á stjómmál. Halldór Ásgrímsson
forsætisráðherra mun hafa sagt einhvers staðar að sagnfræði
framtíðarinnar muni leiða það í ljós að Íraksstríðið hafi verið réttlátt.
Hann mun hafa verið spurður hvort það færi ekki eftir því hver skrifaði
þá sögu. Halldór mun hafa svarað á móti, getur sagan logið?
Getur sagan logið? Jú, við höfum oft séð þess dæmi í
mannkynssögunni. Við viljum um Ieið trúa því að eitthvað af henni
sé satt. Ég man einu sinni eftir því að hafa verið afvegaleiddur af
sagnfræðiriti. Mín fyrsta ritgerð í Menntaskóla mun nefnilega aldrei
bíða þess bætur. Verkefhið var að skrifa um Þorskastríðin. Ég fór á
bókasafnið og fann eintak af riti Bjöms Þorsteinssonar sagnfræðings
Tíu Þorskastríð. Ritgerðin, sem upprunalega átti að vera þrjár til fimm
síður, varð eitthvað nær tólf. Ég tók þessu auðvitað sem heilögum
sannleik, eins grænn og ég var á þessum ámm. Eigi ég að skrifa ritgerð
um Þorskastríðin, þá skrifa ég auðvitað ritgerð um Þorskastríðin. Frá
upphafi til enda, að sjálfsögðu!
Síðan em liðin æði mörg ár og fjögra ára háskólanám hefur kennt
mér að treysta engum eða eins og segir í laginu með Maus, allt sem
þú lest er lygi. Stór þáttur í námi sagnfræðingsins er að efast um ágæti
annarra sagnfræðinga, eins kaldranalegt og það kann að hljóma.
Pólitískur veimleiki okkar sem fæddumst í lok Kalda striðsins ber
þess enn merki hvað Kalda stríðið hafði sterk áhrif. Meginlínumar í
stjómmálaumræðunni síðustu áratugi hafa einatt verið tvær: Hægri
L
‘fbac/nir 2.006 111