Alþýðuhelgin - 04.06.1949, Blaðsíða 2

146
ALÞÝÐUHELGIN
í þætti af daiiska laékninum og fornfræðingnum Óla Worm, scm birtist
fyrir skömniu hér í blaðinu, var gerð nokkur grein fyrir fornmenntastcfnu
þcirri, sem hófst á Norðurlöndum á síðari hluta 16. aldar og náði hingað til
Jands á öndverðri 17. öld. Þar var með örfáuin orðum minnzt á Þorlák Hóla-
bisktlp Skúlason og vináttu hans og Óla Worm. Hcr vcrður nú í stuttu máli
rakinn æviferill Þorláks og gctið starfa hans, einkum þcirra, er hann vann í
þágu íslcnzkra fræða. Hcimildir að þcssu grcinarkorni cru cinkum þær, sem
nú skal grciua: Biskupasögur Jóns Halldórssonar, II. bindi; Ævisögur Iærðra
manna, eflir ílanncs Þorsteinsson; Menn og mcnntir III.—IV. bindi og Saga
íslcndinga V. bindi, cftir Pál E. Ólason og Landfræðissaga íslands II. bindi,
eftir Þorvald Thoroddsen. I rit þcssi er þcim ráðlagt að Icita, scm afla vilja
sér mciri fróðleiks um Þorlák Skúlasou og öld hans.
um unga manni athygli og bundið
við hann tryggðir. Dvaldist Þorlák-
ur þrjú ár við liáskólanámið. Sótti
hann það fast, varð baccalaureus í
heimspeki 1613 og hlaut einkar lof-
legan vitnisburð aðalkcnnara síns er
hann hvarf frá háskólanum í apríl-
mánuði 1619. Sigldi hann þá heim tii
Islands og gerðist rektor Hólaskóla
um haustið. Var hann þá aðeins 20
ára gamall. Sumarið 1620 sendi
Guðbrandur biskup hann utan til
Kaupmannahafnar, með bréf og skil-
ríki til konungs út af morðbréfadeil-
unum, sem stóðu þá sem hæst. Þor-
lákur lauk erindinu skörulega,
dvaldist í Kaupmannahöi'n um vet-
urinn og las enn við háskólann.
Treystust þá vináttuböndin milli
Worms og Þorláks, og hefjast upp úr
þessu bréfaskriftir milli þeirra, sem
héldmt meðan báðir lifðu. Haustið
1621 tók Þorlákur aftur við rektors-
embættinu og hélt því síðan þangað
til hanri varð biskup. Þó sigldi hann
ulan árið 1625, bæði í þágu skólans
og til að útvcga við og annað efni í
nýja dómkirkju.. Jafnframt rektors-
embættinu var Þoríákur írá 1627
dómkirkjuprestur á Ifólum. Þótti
hann gegna þessum störfum vel og'
naut mikilla vinsælda fyrir sakir
prúðmennsku sinnar, lítillætis og
góðmennsku. Var hann óg gæddur
liprum gáfum, prýðilega að sér,
einkum i guðfræöi og málfræði.
BÍSKUFSKJÖlí.
Eftir að Guðbrandur biskup gerð-
ist gamall og sjóndapur, svo að hann
var eigi fær um að vinna embættis-
vcrk, hafði síra Arngrímur Jónsson
lærði verið skipaður aðstoðarmaður
hans. Haíöi hann um nokkurt skcið
framkvæmt biskupsverk, og mun
vafalaust, sakir lærdóms og langrar
embætisþjónustu, hafa talið sig
standa næst biskupsembættinu eftir
Guðbrand. Mátti og telja það eðli-
legt í alla staði, að svo yrði. Hér fór
þó á annan veg.
Guðbrandur biskup andaðist sum-
arið 1627. Nokkru eftir andlát hans
var haldin prestastefna á Flugumýri
í Skagafirði, og skyldi þar biskups-
kosning fara fram. Mætti kosning
síra Arngríms verulegri andspyrnu
margra klerka, þar eð þeir töldu
hann ráðríkan um of, þóttafullan
nokkuð og lundstirðan. Segir síra
Jón Halldórsson skemmtilega írá
kjörfundi þessum. Er frásögn hans
svohljóðandi:
„Var það flestra meining, að síra
Arngrímur en enginn annar mundi
þar til biskups kosinn verða, bæði
vegna hans lærdóms, embættis og
aldurs. Og hann var þar fyrstur til-
nefndur. En hann sjálfur tók til í
fyrstu að afsaka sig og' teljast undan
slíku vandasömu embætti, meinandi
(kannske), að þar að mundi frekara
fylgt veröa. Norðlendingar létust
taka þetta fyrir fullá alvöru og af-
sökun. Nokkrir brugðust undir hið
bczta, samsinntu horium og sögðu
hann álíta þctla rélt, svo sem vilran
og forsóttan mann; þó embættið
væri virðulegt, samt fylgdi því stór
mæða, þungi og erfiði. Snerust því
strax á eitt að kjósa síra Þorlák
Skúlason.“
Síra Þorlákur var þrítugur að
aldri er hann var kjörinn biskup.
Ástæðurnar til þess, að hann var
tekinn fram fyrir mildu cldri, reynd-
ari og ennþá lærðari embættismann,
voru eigi aðeins þær, að hann var
manna vinsælastur og hafði reynzt
nýtur starfsmaður. Hér dró einnig
til virðing manna fyrir afa hans,
Guðbrandi biskupi, og vinfengi
margra klerka við frændfólk hans á
Hólum. Er og talið, að móðursystir
hans, Halldóra Guðbrandsdóttir,
hinn mikli kvenskörungur, hafi átt
drjúgan þátt í að styðja hann upp í
biskupsstólinn. Hafði hún mikið dá-
læti á Þorláki frænda sínum, enda
var hann hálfgerður fóstursonur
hennar.
Þorlákur sigldi nú til biskups-
vígslu um haustið og var vígður í
Frúarkirkju 16. maí 1628. Næsta
sumar kom hann hingað til lands á
skipi með hirðstjóra og tók við
Hólastól.
Fremur virðist hafa verið þurrt
með þeim Arngrími lærða og Þor-
láki biskupi eft.ir þetta.
KVONFANG. '
Svo er sagt, að á skólameistaraár-
um sínum hafi Þorlákur verið heit-
bundinn Jórunni Gísladóttur frá
Staðarfelli, er verið hafði að vistum
á Hólum. Var hún fríðleikskona
mikil, svo að orð var á gert. En um
það leyti, sem Þorlákur varð biskup.
mun hafa dregið í sundur með þeim-
Freistast maður til að ætla, eftir
þeim gögnum, sem fyrir .liggja, að
Þorlákur eða vandamenn -hans á-
hrifamiklir hafi talið ráðlegra að
leita þangað kvonfangs, sem meiri
var styrkur að mægðunum. Á þess-
um tíma var Gísli lögmaður Hákon-
arson í Bræðratungu mjög fyrir öðr-
um veraldlegum höfðingjum á ís-
landi. „Bar hann þar til hið fríðasla
og íyrirmannlegasta álit og persónn,
vitsmuni, ríflundað geð og aðrar
gáfur, sem einn höfðingja prýddu,
hélt sig ríkmannlega, þó upp á góða
lands vísu vora, var jafnan í stórri
gúnst hjá höfuðsmönnum og danska
yfirvaldinu hér á landi.“ (Bisk. J-
H.)
Hér stóð þannig á, að Gísli lög*
maður átli eina dóttur á giftingar-
aldri, Kristínu að nafni, og aðra
yngri, Valgerði, en hún var cnn eig1
gjafvaxta. Ungur og cfnilegur höfð-
ingjasonur, Eggert Björnsson frá Bm
á Rauðasandi, síðar nefndur hinn
ríki, hafði beðið Kristínar og fengið
heldur líklegar undirtektir. Þó mun
það giftumál eigi hafa vcrið komið a
almanna viterð.
Nú ber svo við árið 1630, að Þor-
lákur biskun vekur bónorð til Krist*