Morgunblaðið - 12.07.2012, Blaðsíða 20

SVIÐSLJÓS
Hólmfríður Gísladóttir
holmfridur@mbl.is
Gunnar Ingi Jóhannsson,lögmaður blaðamannannaBjarkar Eiðsdóttur ogErlu Hlynsdóttur, sem
báðar unnu mál sín gegn íslenska rík-
inu fyrir Mannréttindadómstól Evr-
ópu, segir túlkun íslenskra dómstóla
á prentlögunum frá 1956 hafa jaðrað
við rökleysu. Íslenskir dómstólar
hafa síðastliðin ár gert blaðamenn og
ritstjóra ábyrga fyrir ummælum við-
mælenda sinna en það var niðurstaða
Mannréttindadómstólsins að það
hamlaði „með alvarlegum hætti
möguleika fjölmiðla til að taka þátt í
umræðu sem varðar almenning
miklu,“ eins og segir í tilkynningu frá
dóminum.
„Ég bind vonir við að þetta muni
hafa þau áhrif að dómstólar muni líta
meira til þeirra sjónarmiða sem
Mannréttindadómstóllinn beitir í sín-
um niðurstöðum,“ segir Gunnar en
hann segir íslenska dómstóla ítrekað
hafa litið framhjá 10. grein mannrétt-
indasáttmálans, sem fjallar um tján-
ingarfrelsi, og þeim sjónarmiðum
sem Mannréttindadómstóllinn hefur
lagt til grundvallar í úrskurðum
sínum.
Rökleysa dómstóla
Gunnar segir dómana ítarlega rök-
studda og að í þeim sé að finna leið-
beiningar sem íslenskir dómstólar
geta stuðst við þegar þeir leysa úr
sambærilegum málum. Hann segist
þeirrar skoðunar að það hafi aldrei
verið tilgangur prentlaganna að gera
blaðamenn ábyrga fyrir ummælum
viðmælenda sinna og nú séu minni
líkur til þess að upp komi ágreiningur
um ákvæði nýrra fjölmiðlalaga, þar
sem fram kemur að sá sé ábyrgur
fyrir ummælum sem lætur þau falla.
Sem dæmi um skrýtna túlkun
dómstóla á prentlögunum nefnir
Gunnar mál gegn Sigurjóni Magnúsi
Egilssyni blaðamanni frá 1995. Þar
komst Hæstiréttur að þeirri niður-
stöðu að sýkna bæri Sigurjón af kröf-
um í meiðyrðamáli, þar sem hann
auðkenndi frétt með upphafsstöfum
sínum, SME, en ekki fullu nafni. Slíkt
nægði ekki til að hann teldist nafn-
greindur höfundur fréttarinnar í
skilningi prentlaganna, jafnvel þótt
hann hefði viðurkennt að vera
höfundur hennar.
„Það er þarna aðili sem vill gang-
ast við ummælum en af því að hann
nafngreinir sig ekki með fullu nafni
þá fær hann ekki að bera ábyrgð á
þeim,“ segir Gunnar. Þetta sé rök-
leysa. Til séu aðrir dómar, þar sem
það hafi dugað til ábyrgðar að vitað
hafi verið hver höfundurinn væri,
jafnvel þótt ekki hafi verið um fulla
nafngreiningu að ræða.
Spurning um önnur mál
Gunnar segir að nú verði að koma í
ljós hvernig fer með önnur sambæri-
leg mál sem þegar hafi verið dæmt í.
Til að mynda hafi Hæstiréttur stað-
fest dóma í tveimur meiðyrðamálum
gegn ritstjóra Vikunnar árin 2010 og
2011 en í þeim var ritstjórinn, Guð-
ríður Haraldsdóttir, látin sæta
ábyrgð fyrir ummælum viðmælanda
tímaritsins. Í úrskurðum Hæsta-
réttar var m.a. vísað til dómsins yfir
Björk Eiðsdóttur hvað varðar ábyrgð
ritstjóra á ómerktu efni en Gunnar
segir málin snúast um sömu
lagaatriði.
„Það verður eiginlega bara að
koma í ljós hvaða vilji er núna hjá ís-
lenskum stjórnvöldum og dómstólum
til að endurskoða þá niðurstöðu í ljósi
niðurstöðu Mannréttindadómstólsins
í máli Bjarkar,“ segir hann. Þá komi
hugsanlega til greina að sækja um
endurupptöku málsins hjá Hæsta-
rétti, á þeim grundvelli að málið
byggi á dómafordæmi sem nú sé ljóst
að byggði á ólögmætum forsendum.
Leiðbeiningar fyrir
íslenska dómstóla
Morgunblaðið/Ernir
Dómur Í nýjum lögum er sá ábyrgur fyrir ummælum sem lætur þau falla.
20
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. JÚLÍ 2012
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Dómar Mann-réttinda-dómstólsins
eru ekki óskeikulir
frekar en aðrir dóm-
ar og ekki er hægt
að einskorða afstöðu
sína til niðurstöðu
þeirra við persónu-
leg viðhorf viðkomandi til álita-
efnisins sem til meðferðar er
hverju sinni. Dómar Mannrétt-
indadómstólsins hafa ekki sjálf-
stætt fordæmisgildi gagnvart
innlendum dómstólum. Til að
mynda ætti héraðsdómur ekki að
taka leiðsögn frá Mannréttinda-
dómstólnum sem gengur gegn
dómafordæmi Hæstaréttar nema
Hæstiréttur hafi áður markað þá
nýju stefnu.
Umræðan um nýjan dóm
Mannréttindadómstólsins sem
fellur í annan farveg en dómur
Hæstaréttar gerði hefur verið
óvönduð. Sérstaklega vegna þess
að Mannréttindadómstóllinn er í
raun að agnúast út í þau lög sem
gildandi voru í landinu við dóms-
uppkvaðningu Hæstaréttar.
Alþingismenn hafa gefið til
kynna að hugsanlega hafi þingið
nýlega breytt lagaskilyrðunum.
Hvort sem það er rétt eða ekki
má öllum vera ljóst að ekki hvílir
bein skylda á þinginu að gera
breytingu vegna niðurstöðu
Mannréttindadómstólsins. En
sjálfsagt ætti þó að vera að þing-
ið tæki sjálfstæða afstöðu til
hennar.
Brynjar Níelsson hæstaréttar-
lögmaður vekur í pistli athygli á
hversu yfirborðsleg og óvönduð
umfjöllun um niðurstöðu Mann-
réttindadómstólsins
hefur verið hér á
landi frá uppkvaðn-
ingu hans. Hann
segir að ekkert hafi
verið óeðlilegt við að
íslenskir dómstólar
dæmdu eins og þeir
gerðu. Ákvæði
prentlaga sem dómurinn byggð-
ist ekki síst á hafi verið skýr og
því aðeins við löggjafann að sak-
ast, ekki dómstólana: „Þessar
ágætu blaðakonur voru dæmdar
til greiðslu skaðabóta á grund-
velli 1. mgr. 15. gr. laga nr. 57/
1956 um prentrétt vegna blaða-
greina sem þær skrifuðu í eigin
nafni um nafngreinda menn.
Samkvæmt því ákvæði var skýrt
að blaðamenn bæru ábyrgð þótt
ærumeiðandi ummæli væru höfð
eftir öðrum. Mannréttinda-
sáttmáli Evrópu var lögfestur
hér á landi 19. maí 1994. Þau lög
eru ekki æðri öðrum lögum hér á
landi.“
Brynjar bendir á að borið hafi
á því í seinni tíð að fjölmiðlar
reyni að grafa undan trausti og
trúðverðugleika dómstóla með
ómálefnalegri gagnrýni og upp-
hrópunum sem byggjast á mis-
skilningi. Hann segir: „Það er
ekki gæfuleg framtíðin þegar
menn, sem eiga að semja fyrir
okkur nýja stjórnarskrá, gaspra
um að rétt sé að reka dómara
sem gerðir hafa verið afturreka
með ranga dóma af æðri erlend-
um dómstóli. Íslenskir dómstólar
hafa hvorki verið gerðir aftur-
reka með ranga dóma né er
Mannréttindadómstóll Evrópu
æðri Hæstarétti Íslands.“
Umræður um
niðurstöðu
Mannréttinda-
dómstólsins hafa
verið á villigötum}
Afvegaleidd umræða
Eina áfellis-niðurstaða
Landsdóms í máli
meirihluta alþingis
gegn fyrrverandi
forsætisráðherra
sneri að því að hon-
um hefði láðst að uppfylla efni 17.
greinar stjórnarskrárinnar með
því að taka ekki vandamál ís-
lensku bankanna formlega til
umræðu í ríkisstjórn. Forsætis-
ráðherrann taldi vafalítið að ára-
tuga hefðbundið verklag um þá
framkvæmd sem 17. greinin tók
til væri leiðbeinandi um hvernig
bæri að skilja hana. Landsdómur
byggir ekki á því.
Róbert Spanó, prófessor og
forseti lagadeildar Háskóla Ís-
lands, fjallar aðspurður um önn-
ur atriði stjórnarskrár (16. grein-
ina sérstaklega) og eftir honum
er haft í Morgunblaðinu í gær að
niðurstaða Landsdóms sýni svo
ekki verður um villst að ákvæði
stjórnarskrárinnar séu efnislega
virk og stjórnmálamenn verði að
átta sig á því að stjórnarskráin sé
í gildi hvað varðar skyldur þeirra
og þeir verði að
fylgja henni eins og
hún sé skrifuð.
Niðurstaða
Landsdóms hvað
varðar 17. greinina,
eigi jafnframt við
um aðrar greinar. Orðrétt sagði
forseti lagadeildar: „Það er ljóst
að það eru önnur stjórnarskrár-
ákvæði sem mæla fyrir um skyld-
ur ráðherra og dómurinn stað-
festir að þessi ákvæði eru virk og
geta leitt til refsiábyrgðar ef út
af þeim er brugðið og mál höfðað
á hendur ráðherra af hálfu
þingsins.“
Orð 16. greinar stjórnarskrár-
innar eru jafn skýr og afdrátt-
arlaus og orð 17. greinarinnar
sem dæmt var um. Munurinn er
sá að eftir Landsdóm vita ráð-
herrar (og forseti Íslands) að það
er ótvírætt lagabrot sem varðar
refsingu að virða ekki bein fyr-
irmæli 16. greinar stjórnarskrár-
innar eða fara alvarlega á svig
við þau. Þeir eru ekki í góðri trú
eins og Geir H. Haarde sannar-
lega var varðandi 17. greinina.
Stjórnvöld geta ekki
lengur fótum troðið
16. grein stjórnar-
skrárinnar}
Landsdómur krefst nýrrar
umgengni við stjórnarskrá
Á
dögunum komst sú frétt á forsíðu
íslensks dagblaðs að búið væri að
breyta reglugerð á þann veg að
Íslendingar sem koma frá út-
löndum fá að hafa með sér er-
lenda ógerilsneydda osta. Fyrir þessa breyt-
ingu höfðu útlendu ostarnir verið gerðir
upptækir af tollvörðum ef þeir fundust í far-
angri ferðamanna. Vissulega er ástæða til að
fagna því að landsmenn fái að hafa með sér út-
lenda ostbita í ferðatösku án þess að gerast
glæpamenn, en það segir sitt að þessi breyting
skuli ekki verða fyrr en á árinu 2012. Það segir
líka sitt um haftastefnu íslensks þjóðfélags að
íslenskum framleiðendum er bannað að fram-
leiða þessa sömu osta.
Það ætti að vera eitt höfuðverkefni stjórn-
valda á hverjum tíma að afnema höft en ekki viðhalda
þeim. Íslensk stjórnvöld hafa hins vegar ævinlega verið
gefin fyrir að koma á höftum og viðhalda þeim sem
lengst. Þeim tekst síðan furðu vel að láta eins og hafta-
stefna hvers tíma hafi alveg sérstaklega verið samin með
velferð íslensku þjóðarinnar í huga. Þannig hafa stjórn-
völd haft að leiðarljósi að gera lífið aðeins erfiðara fyrir
almenning samkvæmt kjörorðinu: Baslið göfgar mann-
inn.
Stjórnmálamenn þurfa að fara að hysja upp um sig og
berjast gegn höftum í stað þess að viðhalda þeim. Sam-
fylkingin er haldin þeirri þráhyggju að töfraráð við öllum
vanda Íslendinga sé að ganga í Evrópusambandið.
Flokkurinn verður að boða aðrar lausnir ætli
hann sér ekki að daga uppi, valdalaus, áhrifa-
laus og stuðningslaus, því þessi sauðþráa þjóð
er ekki á leið inn í Evrópusambandið. Sjálf-
stæðisflokkurinn, sem allra flokka helst ætti
að vera treystandi til að berjast gegn höftum,
sýnir fullkomið dugleysi í þeim málum.
Hvernig væri að menn á þeim bæ fari að tala
rösklega um nauðsyn frjálsrar samkeppni en
hvísli ekki bara feimnislega sín á milli um
nauðsyn hennar. „Þjóðin skal éta íslenskt!“
þrumar svo ákveðinn hópur manna í Fram-
sóknarflokknum sem lítur svo á að sá sem
hámi í sig erlenda osta sé grunsamlega Evr-
ópusambandssinnaður. Vinstri-grænir hafa
glaðir og einbeittir fylgt haftastefnu, sem þeir
líta á sem sjálfsagt eftirlit, en nú er landbún-
aðarráðherrann, Steingrímur J. Sigfússon, orðinn frjáls-
lyndur talsmaður samkeppni og mun vafalítið heimila ís-
lenskum framleiðendum að búa til ógerilsneydda osta,
sem seldir verða á boðlegu verði. Erlendu ostarnir munu
þó áfram hafa vinninginn einfaldlega vegna þess að ís-
lenskir ostar standast ekki samanburð við þá. Þeir sem
halda öðru fram eru annað hvort með ónýta bragðlauka
eða illa sýktir af þjóðrembu. Þjóðin kaupir erlenda osta
dýrum dómum vegna þess að þeir eru sælkeravara.
Frjáls samkeppni á að ríkja í nútímaþjóðfélagi. Þjóðin
á rétt á því að stjórnvöld víki frá gamaldags haftastefnu
og losi landsmenn undan ofurtollum, ofurvöxtum og boð-
um og bönnum. kolbrun@mbl.is
Kolbrún
Bergþórsdóttir
Pistill
Ostahöft og önnur höft
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjórar:
Davíð Oddsson Haraldur Johannessen
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Útgefandi:
Óskar Magnússon
Gunnar segir löngu tímabært
að endurskoða meið-
yrðalöggjöfina, m.a. með tilliti
til nýrra miðla á borð við net-
ið. Hann segir ákvæði um
meiðyrði í almennum hegning-
arlögum löngu úrelt.
„Það er ennþá hægt að
dæma menn í fangelsi fyrir að
neyta tjáningarfrelsis á Ís-
landi,“ segir Gunnar og nefnir
t.d. mál Eiðs Smára Guðjohn-
sen gegn ritstjórum DV, þar
sem ritstjórarnir voru dæmdir
til greiðslu sektar, og fangels-
isvistar ef þeir ekki greiddu
sektina, fyrir að hafa skýrt frá
einkamálum fótboltamanns-
ins.
Þá segir Gunnar að upp-
færa þurfi meiðyrðalöggjöfina
með tilliti til ákvæða mann-
réttindasáttmálans um rétt
og skyldur fjölmiðla til að
miðla upplýsingum. Þetta
hlutverk fjölmiðla hafi ekki
verið viðurkennt af íslenskum
dómstólum síðastliðin ár.
Uppfæra þarf
löggjöfina
MEIÐYRÐI