Morgunblaðið - 23.01.2013, Blaðsíða 4

4 | MORGUNBLAÐIÐ
U
ppbyggingin í Eyjum eftir
gos gekk ótrúlega vel.
Ástæður þessa eru marg-
ar en sú veigamesta er
líklega sú að fólk átti al-
laf vonina. Það hafði ekki síður áhrif
að stjórnvöld voru afdráttarlaus.
Gripu strax til aðgerða og komu
málum svo fyrir að nánast strax
voru tiltækir fjármunir vegna
björgunaraðgerða og síðar end-
urreisnar,“ segir Arnar Sig-
urmundsson í Vestmannaeyjum.
Veltuskattur í Viðlagasjóð
Margir hafa lýst upplifun sinni af
upphafi eldgossins í Vestmanna-
eyjum; atburðum sem eiga sér fáar
hliðstæður í sögunni. Á dimmri jan-
úarnóttu hófst eldgos í útjaðri Vest-
mannaeyjabæjar, þannig að þús-
undir manns flúðu heimili sín og
flúðu með fiskibátum upp á fasta-
landið. Aðeins björgunarmenn og
þeir sem höfðu nauðsynlegum
skyldum að gegna voru áfram í Eyj-
um.
Arnar Sigurmundsson, sem þjóð-
in þekkir vel af vettvangi atvinnu-
lífsins, var meðal þeirra sem flúðu
gosið. Kom þó fljótlega til starfa hjá
Viðlagasjóði og tók svo við starfi
framkvæmdastjóra sjóðsins í Eyj-
um haustið 1973.
Forsaga Viðlagasjóðs er sú að 7.
febrúar 1973 var frumvarp til laga
um sjóðinn samþykkt á Alþingi. Út-
færslan var sáraeinföld, söluskattur
var hækkaður og lagt á viðlagagjald
á aðstöðugjaldsstofn, hvorttveggja
tímabundið og viðbótin sérstaklega
eyrnamerkt Eyjum.
„Það var ágætur gangur í efna-
hagslífinu á þessum tíma, aflabrögð
voru góð og því skilaði þessi veltu-
skattur sér fljótt inn í Viðlagasjóð-
inn auk þess sem aðrir fjármunir
bárust bæði innanlands og frá út-
löndum,“ segir Arnar.
„Vestmannaeyjar skulu rísa“
„Strax á öðrum degi gossins var
opnuð í Hafnarbúðum einskonar
bækistöð fyrir Vestmanneyinga.
Þar var komið upp upplýsinga-
miðstöð fyrir stjórnsýsluna og Vest-
mannaeyjabæ. þarna gat fólk fengið
að borða, fengið upplýsingar, borið
saman bækur sínar við aðra og svo
framvegis. Þarna var deiglan,“ segir
Arnar sem fyrstu dagana í febrúar
fékk það hlutverk í Hafnarbúðum
að hóa saman hópi Eyjafólks í sjón-
varpssal. Stjórnvöld höfðu þá verið
sökuð um að bregðast ekki nægi-
lega skjótt við né grípa ekki til
nauðsynlegra aðgerða. Ákvað Sjón-
varpið því að gefa almenningi og
ráðamönnum kost á skoðanaskipt-
um um málið.
„Eðlilega var fólk í tilfinningalegu
uppnámi við þessar aðstæður og
sumum nokkuð heitt í hamsi. Hart
var sótt að Ólafi Jóhannessyni for-
sætisráðherra sem þarna sat fyrir
svörum og mælti síðan hin fleygu
orð: Vestmannaeyjar skulu rísa.
Þessi yfirlýsing var í raun vendi-
punktur í málinu svo uppgjöf að
hálfu stjórnvalda kom ekki til
greina eftir þetta,“ segir Arnar.
Keyptu hús fyrir flóttafjölskyldur
Vestmanneyingar settu sig víða
niður fyrst eftir gosið. Flestir voru
á Reykjavíkursvæðinu, margir á
Suðurnesjum og fjölmargir í byggð-
unum fyrir austan fjall. „Allt árið
1972 hafði fiskast mjög vel en í
rauninni misstu
fyrirtækin í Eyjum af árinu 1973.
Á þessum tíma voru gerðir út um
100 bátar héðan úr Eyjum sem
meðan á gosinu stóð var róið frá
Þorlákshöfn, Grindavík, Keflavík og
Reykjavík svo einhverjir staðir séu
nefndir,“ segir Arnar sem var kom-
inn út til Eyja í byrjun mars 1973 til
að sinna þar störfum á vegum Við-
lagasjóðs.
Alls urðu 1.349 fjölskyldur að yf-
irgefa heimili sín vegna eldgossins.
Nauðsynlegt var að útvega þessu
fólki húsnæði og svo þau mál
gengju skjótt fyrir sig voru keypt
479 tilbúin einingahús auk 60 svo-
kallaðra telescopehúsa frá Norð-
urlöndunum. Þau voru sett niður á
tuttugu stöðum á landinu; fjöldi svo-
nefndra Viðlagasjóðshúsa er til
dæmis við Keilufell í Breiðholtinu í
Reykjavík, allmörg eru í Keflavík,
Kópavogi, Þorlákshöfn, Grindavík,
Mosfellsbæ, og við þrjár götur á
Selfossi eru húsin af þessari gerð-
inni. Einnig keypti sjóðurinn íbúðir
í fjölbýlishúsum á höfuðborg-
arsvæðinu.
Allt var þetta nauðsynlegt því alls
fóru á fjórða hundrað hús undir
hraun eða gjall í eldgosinu; eða
nærri þriðjungur húsa í bænum.
Vegna þess skaða voru eigendum
greiddar bætur frá Viðlagasjóði
sem einnig annaðist umsýslu vegna
hreinsunarstarfs sem hófst strax
eftir eldgosið og uppgræðslu á
Heimaey fram til 1976.
Loðnubræðslan gaf skilaboð
„Mér er eftirminnilegt frá þessum
tíma að þrátt fyrir eldgos játuðu
stjórnendur fiskmjölsverksmiðj-
unnar í Eyjum sig ekki sigraða.
Eldgosið var á fullum dampi í lok
febrúar og eldsúlurnar stigu hátt til
himins og niðri við höfn mátti sjá
reykinn frá loðnubræðslunni. Í því
fólust kannski ákveðin skilaboð,“
segir Arnar.
Hann bætir við að marsmánuður
hafi verið erfitt tímabil; þá hafi
þungi gossins verið mikill og fjöldi
húsa farið undir elfur hraunsins.
Þegar komið var svo fram á vorið
fór kraftur gossins að dvína og 3.
júlí 1973 lýsti Almannavarnanefnd
því yfir að eldgosinu væri lokið.
„Já, í rauninni gekk uppbygg-
ingin ótrúlega vel. Fyrir gos bjuggu
hér í Eyjum um 5.200 manns og af
þeim sneru um 3.400 til baka. Sumir
sem komu til baka, fundu sig ekki í
gjörbreyttu umhverfi og fóru aft-
ur,“ segir Arnar. Hann bætir við að
fyrstu misserin eftir gos hafi tals-
vert flutt af fjölskyldum til Eyja af
fastalandinu. Mörgum hafi einfald-
lega þótt staðurinn spennandi – og
raunar hafi landsbyggðin almennt
lokkað marga á þessum tíma. Þar
hafi verið næg atvinnutækifæri og
uppgrip við sjávarsíðuna sem hafi
haldist alveg fram yfir 1990. Eftir
það hafi íbúum í Eyjum fækkað og
var fjöldinn kominn niður í rúm
4.000 fyrir sex árum. Í dag búa í
Eyjum um 4.200 manns.
Staðan er sterkari en áður
Í dag segir Arnar að staðan í Eyj-
um sé talsvert sterkari nú en á und-
anförnum árum. Komi þar til ágæt-
ur gangur í sjávarútvegi, greiðari
samgöngur með tilkomu Land-
eyjahafnar og vaxandi ferða-
mannastraumur. Helstu ógnir sem
steðja að sjávarbyggðum eins og
Vestmannaeyjum nú, felist í aðgerð-
um stjórnvalda sem hafi margfaldað
veiðigjald á útgerðina og vilji breyta
fiskveiðistjórnunarkerfi. Gangi slíkt
eftir muni það hafa gríðarleg áhrif á
afkomu fólks og fyrirtækja í sjáv-
arbyggðum um allt land.
sbs@mbl.is
Alltaf var von
og stjórnvöld
afdráttarlaus
Ljósm/Reynir Guðsteinsson
Hreinsun Tekið var til óspillra málanna strax eftir gosið og nokkura vikna vikurlagi sem lá yfir bænum mokað burt. Unnið var
að því hreinunarstarfi allt fram á árið 1976. Einnig var sáð í auðnina í þeim tilgangi að hefta vikurfok og tjón af þess völdum.
Morgunblaðið/Kristinn
Reykjavík Við Keilufell í Breiðholti er fjöldi Viðlagasjóðshúsa, enda þurfi í snarheitum að útvega Eyjamönnum á vergangi þak
yfir höfuðið. Á vegum sjóðsins voru einnig reist hús til dæmis í Kópavogi, Hafnarfirði, Þorlákshöfn, Hveragerði og á Selfossi.
Ljósm/Reynir Guðsteinsson
Eldur Alls fóru á fjórða hundrað hús undir hraun eða gjall í eldgosinu í Eyjum - eða nærri þriðjungur húsa í bænum.
Morgunblaðið/Eggert
Heimaslóð Uppbyggingin gekk vel fyrir segir Arnar Sigurmundsson. Hann stýrði
Viðlagasjóði, en á hans vegum var unnið að björgunarstarfi og síðar endurreisn.
Alls 1.349 fjölskyldur yfirgáfu heimili sín vegna eld-
gossins í Eyjum. Viðlagasjóður hafði mikilvægu
hlutverki í aðgerðum vegna hamfaranna og var
Arnar Sigurmundsson í forystuhlutverki.
Eldsúlurnar stigu hátt til
himins og niðri við höfn
mátti sjá reykinn frá loðnu-
bræðslunni. Í því fólust
kannski ákveðin skilaboð