Morgunblaðið - 23.01.2013, Side 7

Hver hefði trúað því í upphafi hamfar-
anna í Eyjum í janúar 1973 að loðnu yrði
landað þar og hún brædd um miðjan
febrúar, þegar gos var í fullum gangi og
eldi og brennisteini rigndi yfir byggðina?
Fiskimjölsverksmiðjan í Eyjun var í eigu
Vinnslustöðvarinnar og Fiskiðjunnar.
Stjórn Viðlagasjóðs mælti fyrir um að
tæki og tól verksmiðjunnar yrðu flutt frá
Eyjum en eigendur fyrirtækisins höfn-
uðu því algjörlega og komust upp með
það. Þáverandi framkvæmdastjóri Fiski-
mjölverksmiðjunnar, Þorsteinn Sigurðs-
son, vildi frekar láta starfsmenn sína
sinna björgunarstörfum í bænum, gæta
eigna fyrirtækisins og vera reiðubúna til
að koma rekstrinum í gang á nýjan leik
þegar færi gæfist. Það færi kom fyrr en
nokkurn óraði fyrir því 16. febrúar, innan
við einum mánuði frá upphafi gossins,
fékk Þórkatla frá Grindavík á sig brotsjó
skammt frá Eyjum og leitaði hafnar þar
með fullfermi af loðnu.
Stjórn Viðlagasjóðs var í Vestmanna-
eyjum einmitt þennan dag. Haraldur
Gíslason, þáverandi skrifstofustjóri Fiski-
mjölsverksmiðjunnar og núverandi starfs-
maður og hluthafi í Vinnslustöðinni,
gekk á fund stjórnarinnar og sagði fyrir-
tæki sitt vilja taka við loðnu úr Þórkötlu
til bræðslu. Halli Gísla lýsir viðbrögðum
viðmælenda sinna þannig:
„Fát kom á Viðlagasjóðsmenn og
svipurinn á þeim benti helst til þess að
þeir teldu mig vera orðinn gjörsamlega
galinn! Til allrar hamingju var þarna
einn stjórnarmaður sem ég þekkti og
hafði átt mikil og góð samskipti við:
Vilhjálmur Jónsson, forstjóri Olíu-
félagsins hf. Hann taldi rétt að „gefa
okkur séns“ og lagði til að við fengjum
heimild til að gangsetja bræðsluna.
Aðrir stjórnarmenn féllust á það. Þá
var eftir að fá vinnsluleyfi hjá stjórn-
völdum fyrir sunnan og það gat orðið
öllu þyngri þraut en að sannfæra
stjórnarmenn Viðlagasjóðs. Þá datt
mér í hug að hringja í vin minn, Þórð
Þorbjarnarson, þáverandi forstjóra
Rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins.
Viti menn: Þórður sá til þess að við
fengjum vinnsluleyfi í hvelli og hefur
líklega ekki farið alveg eftir ströngustu
fyrirmælum í bókinni við þá stjórn-
sýslu. Þar með var fyrstu hindrunum
rutt úr vegi og við gangsettum vélar í
Fiskimjölsverksmiðjunni.
Enn eitt lánið í óláninu var reyndar
það að við höfðum áður byggt yfir
5.000 tonna þróarrými og gátum
þannig geymt hráefnið án þess að yfir
það rigndi ösku og vikri. Skemmst er
frá að segja að við fórum að vinna
úr loðnufarminum og tókum síðan á
móti loðnu úr mörgum fleiri bátum
næstu daga og vikur. Við bræddum
alls 22.000 tonn og héldum uppi sam-
felldri vinnu í um einn mánuð að
undanskildu stuttu stoppi sem stafaði
af því að rafveita bæjarins eyðilagðist
og dísilvél Vinnslustöðvarinnar var
þá notuð til að framleiða tímabundið
raforku fyrir bæjarkerfið.“
Fréttir um að farið væri að bræða
loðnu í Eyjum virkuðu sem vítamíns-
sprauta á mannskapinn, bæði í Eyjum
og á Eyjamenn hvar svo sem þeir voru
niður komnir á landinu. Gúanóbrælan
varð tákn um líf eftir gos en sumarið áður
höfðu konur í Eyjum safnað undirskrift-
um gegn brælunni sem yfir bæinn lagði
frá Fiskimjölsverksmiðjunni!
Halli Gísla hét því í febrúar 1973 að
raka sig ekki fyrr en búið væri að selja
og flytja frá Eyjum allar afurðir loðn-
unnar úr Þórkötlu og bátunum sem á eftir
komu. Hann hringdi í fasta viðskiptavini
í nokkrum Evrópuríkjum og þeir vildu
kaupa. Þeim þótti reyndar miklum tíð-
indum sæta að fiskimjöl væri framleitt
nánast undir hlíðum þessa eld- og ösku-
spúandi fjalls sem var daglegur gestur á
sjónvarpsskjám heimsbyggðarinnar.
Loðnuafurðirnar seldust og skeggið
hans Halla óx villt. Þegar síðasta mjöl-
farminum hafði verið skipað út í júní gat
hann loksins skorið skeggið. Raksturinn
sá var táknrænn sigur yfir grimmum nátt-
úruöflum, þrátt fyrir allt.
Starfsemi Vinnslustöðvarinnar var lömuð
meira en þriðjung ársins 1973 eftir að
gosið hófst. Viðlagasjóður fyrirskipaði
að fiskvinnsluvélar og tæki yrðu flutt til
Reykjavíkur og óvissan ein ríkti um hvað
við tæki. Sighvati Bjarnasyni, þáverandi
forstjóra Vinnslustöðvarinnar, mislíkaði
þróun mála og í apríl 1973 fékk hann
stjórn félagsins til að stöðva frekara nið-
urrif og flutning véla og tækja frá Eyjum í
andstöðu við stjórn Viðlagasjóðs.
Sighvatur og stjórnarmenn fóru í stað-
inn að undirbúa að flytja tæki og tól aftur
heim og taka í gagnið. Strax í maí 1973
var farið að huga að því að taka á móti
fiski til vinnslu í Vinnslustöðinni. Í fyrstu
var eingöngu tekið við fiski til söltunar en
eiginleg fiskvinnsla hófst mánudaginn 22.
október 1973, réttum níu mánuðum eftir
upphaf gossins. Landað var alls um tíu
tonnum úr Danska Pétri VE, Skuld VE og
Hrauney VE. Aflinn var vélflakaður fyrir
hádegi og vinna hófst í pökkunarsal eftir
hádegi. Þar voru 15 stúlkur að störfum og
mikil ánægja ríkti með þessi kaflaskil.
Hjónin Sighvatur Bjarnason forstjóri
og Guðmunda Torfadóttir fluttu heiman
frá sér í verbúðir Vinnslustöðvarinnar og
bjuggu þar mestallt gostímabilið. Það var
táknræn ákvörðun og undirstrikaði hug
þeirra til þess verkefnis að fá hjólin til
að snúast á nýjan leik eins fljótt og auðið
væri. Í verbúðunum bjuggu líka þeir sem
unnu að því að bjarga verðmætum og
ryðja vikri af húsum Vinnslustöðvarinn-
ar. Mitt í öllu mótlætinu var saman komið
þarna harðsnúið lið með óbilandi trú á að
Vestmannaeyjar ættu sér framtíð sem ver-
stöð og blómleg byggð.
Rokkdrottningin Shady Owens fór til
Eyja haustið 1973 til að vinna í fiski og
taka þátt í að hreinsa bæinn af ösku. Þær
voru vinkonur Shady og Júlía P. Ander-
sen innanhússarkitekt, dóttir Emils M.
Andersens sem gerði út Júlíu og Danska
Pétur frá Vestmannaeyjum. Vinkonurnar
voru fyrst saman í Eyjabergi en skiptu svo
liði. Shady fór til Vinnslustöðvarinnar en
Júlía til Ísfélagsins og þangað fór Shady
líka síðar.
Shady Owens var fyrir löngu orðin
þjóðþekktur poppari. Hún byrjaði feril
sinn í Óðmönnum, fór þaðan í Hljóma,
tók þátt í að stofna Trúbrot 1969 og söng
síðast í Náttúru. Í afmælisblaði Vinnslu-
stöðvarinnar 2006 var haft eftir Shady
að dvölin í Eyjum eftir gos væri í meira
lagi eftirminnileg, bæði mikil vinna og
talsvert djamm. Hún hugsaði dreymandi
til þessara mánaða í Eyjum: “We had so
much fun ...“
Táknrænn sigur yfir náttúruöflum
og Halli Gísla skar sitt skegg
AUGLÝSING
... og svona leit kappinn út 30. maí 1973.
Í júní fór mjölið úr landi og skeggið fauk.
Halli Gísla við björgunarstörf snemma á
gostímanum ...
Shady Owens í Vinnsló haustið 1973.
19. mars 1973. Brætt af krafti í Fiskimjölsverksmiðjunni. Gosið í rénun.
Forstjórinn flutti í verbúðirnar
Úr rokki
í fisk og
ösku
Þessi síða er unnin og greidd af Vinnslustöðinni hf.,
samantekt úr blaði sem félagið gaf út í desember 2006 í
tilefni sextugsafmælis síns. Sigurgeir Jónasson tók mynd-
irnar. Hann segir það hafa verið ógleymanlega stund
þegar bræðsla hófst á ný í Fiskimjölsverksmiðjunni:
„Kaflaskil urðu í gosinu þegar Fiskimjölsverksmiðjan
sendi landsmönnum öllum skýr skilaboð: Við gefumst
aldrei upp! Ég veit um heimamenn sem hættu þá við að
flytja frá Eyjum og aðra sem ákváðu að snúa aftur heim
til að taka þátt í uppbyggingu að hamförum loknum.“