Morgunblaðið - 23.01.2013, Blaðsíða 12

12 | MORGUNBLAÐIÐ
H
raunjaðarinn hefur ekkert
mjakast áfram hin síðustu
dægur, enda hraunkæling
stunduð af miklum krafti.
Vatnsdælurnar bandarísku hafa
reynst geysivel, segir í frétt í Morg-
unblaðinu 8. apríl 1973. Kæling
hraunsins er merkilegur þáttur í
sögu Eyjagossins; aðgerð sem að
óreyndu hefði mátt telja gagnslita
en sannaði sig algjörlega. Hug-
myndin kom frá Þorbirni Sig-
urgeirssyni prófessor sem hafði
gert tilraunir í þessa veru í Surts-
eyjargosinu. Á Heimaey kom svo að
eiginlegri eldskírn.
Sprautað á fyrstu vikunum
Byrjað var að sprauta á hraunið
strax á fyrstu vikum þess. Nokkuð
hamlaði aðgerð-
um fyrst í stað
hve fáar og afllit-
ar dælur voru til
staðar. Frá þessu
segir Stefán
Runólfsson fram-
kvæmdastjóri í
Eyjum í minn-
ingabók sinni,
Stebbi Run.
Stefán bætir
þar við að þegar farið var að dæla
sjó beint af skipum á hraun sem vall
fram við Skansinn, hafi menn séð
árangurinn. Hafi þær aðgerðir
komið að öllum líkindum í veg fyrir
að hraun flæddi yfir sundið og lok-
aði höfninni. Menn hafi því verið
áfram um að fá fleiri dælur og
snemma í mars hafi spurst að slíkar
væru á lausu vestur í Bandaríkj-
unum.
Fyrirstaða í kerfinu
Fyrirstaða var hins vegar í kerfinu
og var látið að því liggja að innan
ríkisstjórnar Ólafs Jóhannssonar,
sem hafði á stefnuskránni að banda-
ríski herinn færi út landi, væri and-
staða við allt liðsinni Bandaríkja-
manna. Það var ekki fyrr en 23.
mars sem Viðlagasjóður þekktist
boð bandarískra stjórnvalda um að
þiggja dælur sem komu til landsins
fáum dögum síðar. Og þær áttu svo
sannarlega eftir að gera gagn.
Stefán Runólfsson getur þess að í
marsmánuði hafi verið kraftur goss-
ins verið mikill og mikill fjöldi húsa
farið undir hraun. Hinn 24. mars er
til dæmis frá því greint að 64 hús
farið undir hrun á átta klukku-
stundum. – Dælurnar bandarísku
voru svo komnar á fullt um mán-
aðamót mars og apríl – og þær not-
aðar til að sprauta milljónum lítra af
sjó á hraunið úr plaströrum sem
lágu þvers og kruss um bæinn. Var
þeim þessum aðgerðum stýrt af
Sveini Eiríkssyni, slökkviliðsstjóra
á Keflavíkurflugvelli, sem í daglegu
tali var nefndu Patton, eftir hinum
röggsama hershöfðingja Banda-
ríkjamanna í síðari heimsstyrjöld.
Kólnar og storknar
En hver var galdurinn á bak við
hraunkælinguna? Í bók sinni, Eldar
í Eyjum, lýsir Árni Johnsen, þá
blaðamaður Morgunblaðsins, þess-
ari jarðfræði svo, að ef „… blandað
er saman vatni og glóandi hrauni
kólnar það niður um 100 gráður og
um leið og það byrjar að storkna
gengur það hægar fram, stöðvast
jafnvel eða hleðst upp. Glóandi
massinn handan við kælda veginn
er þá eins og í lokaðri tjörn en með
tímanum kólnar niður á þeim stað,“
segir í bók Árna.
Stefán Runólfsson lýsir hlutunum
síðan þannig að þegar síðasta
hraunfyllingin hafi komið úr gíg-
potti Eldfells hafi kælingin verið
búin að mynda sterka fyrirstöðu –
svo glóandi elfan féll til suðausturs
fram af Heimaey en hafði áður
runnið að húsunum í bænum og
valdið miklum skaða. sbs@mbl.is
Glóandi hraunmassi í lokaðri tjörn
Hraunkæling sannaði
sig algjörlega og bjarg-
að miklu. Sáraeinföld
hugmynd og þjóðráð frá
Þorbirni virkaði vel.
Dælur frá Bandaríkj-
unum komu að góðu
gagni. Milliríkjadeila.
Leiðslur Plaströr lágu um götur, en um þær var veitt sjó og honum sprautað á á
hraunið með dælum frá Bandaríkjaher. Þetta hefti framgang hraunsins mjög.
Ljósm/Reynir Guðsteinsson.
Björgun Kapp var lagt á að kæling hraunsins kæmi í veg fyrir að rafstöðin í Eyjum
færi undir hraun. Barist var til síðustu stundar en á endanum fór stöðin í súginn.
Þorbjörn
Sigurbjörnsson
J
arteikn hverskonar eru gjarnan
nefnd í tengslum við nátt-
úruhamfarir. Ýmsar slíkar
sögur um eldgosið í Eyjum og
fólki með sjötta skilningarvitið, eins
og sagt er, fannst eitthvað liggja í
loftinu. Einnig ber á hjátrú í þessu
sambandi og sumum þykir eins og
dæmin sanna að þegar miklir atburð-
ir verða sannist því að jafnan skuli
ganga hægt um gleðinnar dyr og
fylgja æðri boðorðum.
Botnlangar enda í jaðri hraunsins
Frá Helgafellsbraut í Vest-
mannaeyjum liggja nokkrar stuttar
götur til austurs: botnlangar sem
enda í jaðri hraunsins sem rann fram
í gosinu 1973. Þetta eru Austurgerði,
Gerðisbraut, Nýjabæjarbraut, Búa-
staðabraut, Ásavegur, Kirkjubæj-
arbraut og Austurvegur. Upphaflega
náðu þessar götur lengra og í átt að
Kirkjubæjunum svonefndu; hverfi
fallegra sveitabæja sem fóru undir
hraun strax á fyrstu sólarhringum
gossins.
Húsið Kirkjubæjarbraut 17 stend-
ur undir hraunjaðrinum. Það var
byggt árið 1957 af hjónunum Sigfúsi
Johnsen og Kristínu Þorsteinsdóttur.
Börn þeirra eru sex og hafa öll látið
að sér kveða í þjóðlífinu; til að mynda
Þorsteinn Ingi, framkvæmdastjóri
Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands,
Árni, bæjarstjóri í Reykjanesbæ, og
Gylfi, forstjóri Eimskips.
Þökurnar stóðu í þrjá daga
Núverandi eigendur hússins Kirkju-
bæjarbrautar 17 eru Helga Kolbeins,
áfangastjóri Framhaldsskólans í
Vestmannaeyjum, og Arnar Hjaltal-
ín, formaður Drífanda – stéttarfélags.
Helga sagði sögu hússins góða, sem
þau Arnar keyptu árið 1993, í viðtali
við Morgunblaðið fyrir nokkrum
misserum. Rifjaði þar upp að Sigfús
Johnsen hefði fengið þau ráð frá afa
sínum að skera túnþökur í kross á
grunnstæðinu og láta þær standa í
þrjá daga áður en hafist yrði handa
um framkvæmdir.
„Þessum ráðum fylgdi Sigfús og
trúði að vegna þessa hefðu eyðing-
aröflin þyrmt húsinu sem hann
byggði – á meðan húsin sem voru hér
bæði ofan við og neðan fóru undir
hraun. Þetta hús var svo grafið upp
árið eftir gos og reyndist heillegt, þó
að mikilla endurbóta væri þörf,“ sagði
Helga í viðtalinu.
Vatnsöflun með valmaþaki
Húsið við Kirkjubæjarbraut er með
valmaþaki. Allt þar til vatnsleiðsla of-
an af fastalandinu árið 1968 var lögð
til Eyja tók byggingarstíll þar jafnan
mið af því að af þökunum væri hægt
að safna rigningarvatni sem fór til
daglegrar neyslu. sbs@mbl.is
Túnþökur í
kross og húsið
bjargaðist
Hjátrú og teikn tengjast gjarnan náttúruhamförum.
Hús við Kirkjubæjarbraut slapp en það stendur við
við hraunjaðar. Byggt af Sigfúsi Johnsen árið 1957.
Reisulegt Kirkjubæjarbraut 17 er dæmigert fyrir byggingastíl fyrri ára í Eyjum. Valmaþak kom sé vel vegna vatnsöflunar, því
engir brunnar eru í Eyjum. Vatnsveita í Eyjum kom fyrst árið 1968 og er vatnið er fengið úr uppsprettulind undir Eyjafjöllum.
Fræðsla Saga hússins góða er rakin á
skilti sem stendur úti við götuna.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
„Pabbi trúði því að þetta hafi bjargað húsinu okkar þegar
hin hrundu, enda ekki beitt sömu aðferðum þar,“ segir
Árni Sigfússon, bæjarstjóri í Reykjanesbæ, þegar sagan af
æskuheimili við Kirkjubæjarbraut í Eyjum er rifjuð upp.
Hann segir að í gosinu hafi eitt horn hússins farið mun
betur en önnur í gosinu.
„Við Þorsteinn bróðir minn kunnum betri skýringar á
því af hverju húsinu var þyrmt. Þetta var hornið sem við,
tveggja og fjögurra ára, höfðum alltaf migið í meðan á
byggingartíma stóð. Annars var húsið með mjög ramm-
byggðan grunn, sem pabbi var alltaf stoltur af og það hef-
ur eflaust haft mest að segja.“
Árni Sigfússon var með fluttur með sínu fólki upp á land
þegar eldgosið í Eyjum hófst í janúar 1973 og var við nám í
Menntaskólanum í Hamrahlíð.
Á handskóflunni á húsþökum
„Það var sjálfhætt á nýju ári og farið til Eyja í björgunar-
aðgerðir. Ég var fyrst að hjálpa ættingjum og bjarga verð-
mætum. Afi minn Þorsteinn Þ. Víglundsson, fyrrverandi
skólastjóri og sparisjóðsstjóri, vildi bjarga verðmætum
Byggðasafns Vestmannaeyja og sparisjóðsins, á undan
eigin búslóð, og við unnum við það,“
segir Árni og heldur áfram:
„Síðar þegar hafin var formleg upp-
bygging að sumri, hóf ég störf á hand-
skóflunni á húsþökum en var svo ráð-
inn sem aðstoðarmaður
jarðfræðinganna. Fylgdist því vel með
straumum og stefnum hraunmassans
og ákvörðun og yfirlýsingu um goslok.
Minn yfirmaður þar var Súlli frændi
minn, Hlöðver Johnsen,“ segir Árni
sem telur að goslokin hafa verið 29.
júní - fjórum dögum fyrr en formlega er sagt.
Á afmælisdegi Bíu.
„Þegar kom að mati á lokum eldsgossins í Eyjum hafði
Súlli sitt að segja. Þannig var að Bía, Sigríður Haralds-
dóttir, eiginkona Súlla, en þau eru nú bæði látin, átti af-
mæli 29. júní. Síðast hóstaði Eldfellið veiklulega þann 26,
júní en þá höfðu jarðfræðingar verið að meta yfirlýsingu
um lok gossins,“ segir Árni.
„Við Súlli fórum með jarðfærðingunum upp í gíginn
þann 29. júní, þar sem menn mældu og töldu ljóst að
þessu væri lokið. Við Súlli vorum látnir sitja fjær gatinu, á
meðan þeir skoðuðu aðstæður. Við sátum og biðum
fregna. Sagði Súlli mér að það væri nú ánægjulegt ef gos-
lokin yrðu yfirlýst á afmælisdegi Bíu sinnar, það er föstu-
daginn 29. júní. Ég hef alltaf verið í þeirri trú að jarðfræð-
ingar hafi samsinnt honum og lagt sína skoðun fram þann
29. júní, en síðan þurfti að fara yfir málið hjá Almanna-
varnarnefnd, sem gaf út yfirlýsingu um goslok, þriðjudag-
inn 3. júlí.“ sbs@mbl.is
Eitt hornið á æskuheimilinu slapp
betur en önnur. Árni Sigfússon vann
við björgunaraðgerðir. Byggðasafn-
ið á undan eigin búslóð. Var aðstoð-
armaður jarðfræðinganna.
Árni Sigfússon
Rammbyggðir grunnar höfðu mikið að segja