Morgunblaðið - 02.08.2013, Blaðsíða 24

Gylfaflöt 16-18 •112 Reykjavik • Sími 553 5200 • solo.is
Hægt að velja um lit og áferð að
eigin vali
Verð frá kr. 24.300Íslensk hönnun og framleiðsla
önnun frá 1960
E-6
Klass
0
ísk h
24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 2. ÁGÚST 2013
Ótrúlega oft ruglast
þeir sem taka þátt í op-
inberri umræðu á hug-
tökunum fullveldi og
sjálfstæði. Fullveldi
varðar stjórnarform
ríkja og þá sérstaklega
þá spurningu hver fari
með fullveldisréttindi
innan ríkis. Í lýðveld-
um fer þjóðin, það er
að segja almenningur í
heild, með fullveld-
isréttindin. Í einveldum eins og kon-
ungsríkjum er fullveldið hjá konung-
inum. Þar sem stjórnarform Íslands
er lýðveldi, er fullveldið ávallt hjá
þjóðinni og því er ekki hægt að tala
um fullveldi á annan hátt en sem
„fullveldi þjóðarinnar“ það er að
segja almennings í heild.
Hugtakið sjálfstæði ríkis ætti að
vera auðvelt að skilja, því að hlið-
stæðan við sjálfstæði einstaklings er
svo augljós. Sjálfstæði hefur ekkert
með innra skipulag ríkis að gera,
einungis skilgreinir hvort ríki er
undir yfirráðum annars ríkis, eða
ekki. Sjálfstætt ríki
getur haft þrenns kon-
ar stjórnarform, verið
einveldi, höfðingjaveldi
eða lýðveldi, sem áður
fyrr var nefnt þjóð-
veldi. Maður veltir fyr-
ir sér hvort það er vilj-
andi eða af kjánaskap
sem sumir rugla stöð-
ugt saman hugtök-
unum „fullveldi þjóðar“
og „sjálfstæði ríkis“.
Orðið „fullveldi“ er
þýðing á danska
orðinu „magtfuldkommenhed“
Hugtakið fullveldi, má að minnsta
kosti rekja aftur til 14. febrúar 1874.
Þann dag sendi konungur Danmerk-
ur Christian IX frá sér auglýsingu
þess efnis, að hann ætlaði að »gefa«
Íslendingum stjórnarskrá. Kon-
ungur taldi sig geta þetta vegna þess
að hann væri fullveldishafi á Íslandi,
ekki síður en í Danmörku. Margir
Íslendingar voru annarrar skoð-
unar, meðal annars Jón Guðmunds-
son ritstjóri (1807-1875). Jón taldi að
konungur færi ekki með fullveldi
þjóðarinnar, heldur hefði það allt frá
landnámi verið í höndum Íslendinga
sjálfra. Fullveldið hefði aldreigi ver-
ið látið af hendi og konungur hefði
því enga heimild til að „gefa“ það.
Í nefndri auglýsingu er talað um
að konungur hafi „af frjálsu full-
veldi“ gefið Íslandi stjórnarskrá.
Með þessu orðalagi var lögð áhersla
á að fullveldi konungs væri fullkomið
og ótakmarkað. Hann hefur talið að
sér væri frjálst að fara með full-
veldið eins og honum þóknaðist. Í
auglýsingunni segir:
„Það er von Vor, að Vorir trúu Ís-
lendingar taki á móti gjöf þeirri, sem
Vér þannig „af frjálsu fullveldi“ höf-
um veitt Íslandi, með inu sama hug-
arfari, er hún er sprottin af.“
og í dönsku útgáfunni segir:
„Det er Vort Haab, at den Gave,
Vi saaledes „af fri Magtfuldkom-
menhed“ have skjænket Island, vil
af Vore tro Islændere blive modta-
get med det same Sindelag, hvoraf
den har sit Udspring.“
Orðið „fullveldi“ er því greinilega
þýðing á orðinu „magtfuldkommen-
hed“ sem að sínu leyti á ættir að
rekja til þýðska orðsins „machtvoll-
kommenheit“. Bæði þessi erlendu
orð merkja „að hafa fullkomið og
ótakmarkað vald“ eða ákvörð-
unarrétt. Við setningu stjórnarskrár
Danmerkur 1849 er einmitt talað um
„fri Kongelig Magtfuldkommenhed“
sem réttindi konungs til að setja rík-
inu stjórnarskrá. Í engu þessara til-
vika hefur fullveldi eitthvað að gera
með sjálfstæði ríkisins gagnvart öðr-
um ríkjum. Notkun orðsins „macht-
vollkommenheit“ er skjalfest frá
1355 og um merkingu þess er ekki
deilt.
Stjórnarskrárbundin full-
veldisréttindi úreldast ekki
Fullveldi fylgja fullveldisréttindi
og þessi hugtök verða ekki aðskilin.
Sá aðili sem fer með fullveldi ríkis
hlýtur að vera handhafi þeirra full-
veldisréttinda sem stjórnarskrá rík-
isins felur fullveldishafanum. Á með-
al algengra fullveldisréttinda í
lýðveldum eru eftirfarandi: (1) setja
stjórnarskrá og breyta henni, (2)
kjósa forseta sem fer með fram-
kvæmdavaldið, (3) kjósa til Alþingis
sem fer með lagasetningarvaldið, (4)
kjósa til Hæstaréttar sem fer með
dómsvaldið, (5) kjósa æðstu embætt-
ismenn ríkisins, (6) fara með end-
anlegt vald um lagasetningu, (7)
taka ákvörðun um aðild ríkisins að
alþjóðlegum samtökum, (8) taka
ákvörðun um peningastefnu, (9)
setja takmörk við skattheimtu.
Sú hugmynd að hægt sé að „deila
fullveldi“ á milli aðgreindra aðila,
stríðir gegn sjálfri skilgreiningu
hugtaksins fullveldi. Jafn fráleit er
hugmyndin um „innra fullveldi“ og
„ytra fullveldi“. Hins vegar þarf full-
veldi ekki að vera í höndum eins
manns, því að það getur sem hægast
verið í höndum skilgreinds hóps
manna. Þetta sjáum við í stjórn-
arformunum lýðveldi og höfð-
ingjaveldi. Einkenni allra stjórn-
arforma er, að þeir einstaklingar
sem hafa með höndum fullveldið
gera það á grundvelli innbyrðis jafn-
ræðis.
Þeir sem reyna að spilla stjórn-
arformi lýðveldisins, grípa gjarnan
til þeirra raka að hefð hafi skapast
um breytingar á stjórnarskránni.
Því er haldið fram að einstök ákvæði
hennar haldi ekki gildi, ef þau eru
ekki notuð í langan tíma. Þjóð-
aratkvæðisgreiðsla um Icesave-
lögin 6. marz 2010 og 9. apríl 2012
sannaði að þetta fær ekki staðist. Í
dag viðurkenna flestir að 26. greinin
er í fullu gildi. Sama gildir um önnur
ákvæði stjórnarskrárinnar, að þau
úreldast ekki við notkunarleysi.
Stjórnarform sem skilgreint er í
stjórnarskrá heldur ávallt gildi sínu,
þótt stjórnarfari kunni tímabundið
að vera háttað á annan hátt.
Hugtakið „fullveldi þjóðar“
hefur ekki sömu merkingu
og „sjálfstæði ríkis“
Eftir Loft Altice
Þorsteinsson »Maður veltir fyrir
sér hvort það er vilj-
andi eða af kjánaskap
sem sumir rugla stöðugt
saman hugtökunum
„fullveldi þjóðar“ og
„sjálfstæði ríkis“.
Loftur Altice
Þorsteinsson
Höfundur er verkfræðingur og
stjórnarmaður í félaginu Samstaða
þjóðar.
Það verður varla
umdeilt að ein af
helstum kjölfestum
íslenskrar menn-
ingar séu íslensku
handritin. Þau hafa
haldið við sagna-
hefð þjóðarinnar til
dagsins í dag og er
grunnurinn að vel-
gengni nútímarithöfunda, bæði fyrir
innlendan sem erlendan markað.
Það er því við hæfi að halda reglu-
lega upp á þessa arfleifð og minnast
þess sem vel var gert fyrr á öldum.
Árnasafn á heiðurinn að halda þessu
starfi vakandi í vitund þjóðarinnar
og hefur staðið vel að því starfi miðað
við þá fjármuni sem það hefur fengið
til umráða.
Handritin heim í hérað
Eitt af fyrirmyndarverkefnum
sem Árnasafn
stendur nú fyr-
ir er verkefnið
Handritin heim
í hérað. Hér
skiptir máli frá
hvað svæði ein-
stök handriti
eru ættuð.
Hugmyndin er
vel hugsuð og
útfærð. Það er
hins vegar einn
hængur á en
hann er sá að
handritunum
sé gefinn sá sómi að sagt sé frá eig-
inlegum uppruna þeirra á glöggan
hátt. Það er því áskorun með þessari
grein að Árnasafn hafi forgöngu um
að ganga aðeins lengra en margir
myndu þora og gefa handritunum
þann uppruna sem þeim ber. Það
verður varla um það deilt til dæmis
að svo nefnd Flateyjarbók á uppruna
sinn í Víðidalstungu sem er í Víðidal í
Húnaþingi vestra. Þar var hún skrif-
uð að mestu leyti og þau skinn sem í
hana fóru voru verkuð og unnin þar.
Allar aðrar kenningar og tilgátur er
hugarburður og stundum óskhyggja
samtímans.
Víðidalstungubók
Flateyjarbók ætti því að vera
nefnd Víðidalstungubók. Sú hefð að
kalla handritin eftir þeim stað sem
þau voru fengin í safn Árna Magn-
ússonar í Kaupmannahöfn er eins
fjarstæðukennt og að nefna glæsi-
legan stóðhest eftir seinasta selj-
anda. Þetta skilja hestmenn enda er
hross alltaf getið við þeim stað sem
þau fæddust á. Þar fá þau fyrstu
reynslu lífsins, þjálfun og þar er
grunnurinn lagður til framtíðar.
Sama ætti að eiga við handritin. Þau
voru skrifuð á ýmsum bæjum og
klaustrum og oftast kennd við stað-
inn eða ritarann. Enginn veit í raun
hvort eða hvaða nafn umrædd bók
hafði í byrjun og svo á við um mörg
handrit. Hins vegar er Víðidals-
tungubók (hér áður nefnd Flateyj-
arbók) það einstök að það verður
ekki um villst hver lét skrifa hana og
hvar hún var skrifuð. Í því sambandi
má nefna umfjöllun Jóhannesar Nor-
dal í fyrsta bindi bókarinnar sem
gefin var út árið 1944. Þar er slegið á
allar þær kenningar að bókin hafi
verið skrifuð annars staðar en í um-
ræddri sveit. Það væri því reisn yfir
því að fara alla leið í verkefninu
Handritin heim í hérað að nefna bók-
ina eftir þeim stað sem hún er upp-
runnin. Bókin er líklega skrifuð um
1390 og að því best er vitað var hún
þar í um 260 ár en þá var hún flutt út
í Flatey. Með fullri virðingu fyrir
þeirri góðu eyju hafði bókin þar að-
eins stutt stopp, áður en hún fór til
Danmerkur.
Sagnahéraðið Húnaþing
Það er á margan hátt skrýtið
hversu Húnaþing hefur farið var-
hluta af þeirri arfleið sem það á á
sviði sagna og fræðimennsku hér áð-
ur fyrr. Eins og bent hefur verið á er
einn af skærustu gripum forfeðra
okkar, Víðidalstungubók, frá hér-
aðinu. Ekki verður um villst að Þing-
eyraklaustur hafi átt stóran þátt í að
skrifa fornritin en einnig má nefna
Breiðabólstað í Vesturhópi í því sam-
bandi. Eins og sagnaritarinn Ari
fróði segir að þá skyldi Hafliði Más-
son á Breiðabólstað sjá um að skrifa
á bók lög þau sem Bergþór Hrafns-
son lögsögumaður og aðrir spakir
menn sögðu upp. Lagabálkurinn var
nefndur Hafliðaskrá og er talinn
hafa verið skráður á Breiðabólstað
veturinn 1117 til 1118. Frumskráin
er fyrir löngu glötuð. Björn Þor-
steinsson sagnfræðingur telur að
Húnaþing sé aðalhérað Íslend-
ingasagna og megi að minnsta kosti
rekja þangað tíu sögur auk ýmissa
þátta. Eflaust má rekja fleiri handrit
til héraðsins.
Mikilvægt er hins vegar að láta
arfleifðina ekki liggja í kyrrð heldur
leyfa öðrum að njóta. Komum Víði-
dalstungubók alla leið heim og minn-
umst sagnaarfleifðar héraðsins með
sóma, til að mynda með því að stað-
setja safn um Víðidalstungubók þar
sem farið er yfir ritun sögunnar, inn-
tak og ástæður hennar, verkun
skinna og bókband. Slíkt safn myndi
sóma sér vel á tungunni milli Víði-
dals og Fitjardals. Þar gætu ferða-
menn notið sögu fornbókmennta
ásamt náttúruperlum eins og Kolu-
gljúfri eða Borgarvirkis í Vestur-
hópi.
Til hamingju með gott framtak
verkefnisins Handritin heim í hérað.
Víðidalstungubók –
Handritin alla leið heim
Eftir Karl
Guðmund
Friðriksson og
Sigríði P.
Friðriksdóttur
» Flateyjarbók ætti að
vera nefnd Víðidals-
tungubók eftir sam-
nefndum bæ þar sem
hún á sinn uppruna.
Karl Guðmundur Friðriksson og
Sigríður P. Friðriksdóttir
Höfundar gáfu út bókina Á vit marg-
breytileikans á síðasta ári þar sem
fjallað er um veiði, sögur og nátt-
úrufar Húnaþings vestra.