Morgunblaðið - Sunnudagur - 28.09.2014, Blaðsíða 55

Þeir fóru þá að versla saman,
verslunin var kölluð Sturlubúð og
bræðurnir komust í álnir.
„Um 1900 datt nokkrum Reykvík-
ingum það í hug, Sturlubræðrum,
Ziemsen kaupmanni og fleirum, að
það þyrfti að leggja vatnsleiðslur í
húsin í kaupstaðnum. Þeir ákváðu
að leiða vatnið frá Vatnsmýrinni og
keyptu að utan sérstök rör til þess.
Fenginn var bor til að bora eftir
vatni, Helgi Hermann Eiríksson
keypti hann og má sjá hann á Ár-
bæjarsafni í dag, en þegar endinn á
bornum kom upp sá Helgi ekki bet-
ur en það væri gull á honum. Það
fréttist um alla Reykjavík og gull-
æði rann á fólk. Sturlubræður stofn-
uðu þá félagið Málm til að leita að
gulli. Þeir létu bora í Vatnsmýrinni
en ekkert fannst. Þá þóttist einhver
á Mógilsá hafa fundið gull og þar
var eitthvað meira gull í göngum
sem þeir létu grafa í en það varð
ekkert úr þessu.“
Ís, útgerð og kýr
Mjölnir nefndist annað félag sem
Sturlubræður stofnuðu árið 1908 og
höndlaði með nýjung sem kölluð var
sement. „Þeir notuðu það til að
steypa upp veggi og hús. Grjót var
sótt upp í Mosfellssveit og þessu
sementi var hrært saman við og
byggðir upp kjallarar undir húsin,
og jafnvel heil steinhús sem voru
múruð.
Svo stofnuðu þeir Ísfélagið. Þá
hafði Jóhannes Nordal, faðir Sig-
urðar prófessors, verið í Kanada og
kynnst því hvernig íshús og frysti-
hús voru byggð. Þeir stofnuðu slíkt
íshús í miðbænum og byrjað var að
safna ís í það af Tjörninni á veturna
og honum var komið fyrir í þessu
íshúsi.“ Það er húsið sem seinna
hýsti skemmtistaðinn Glaumbæ og
nú Listasafn Íslands. „Þá var hægt
að frysta fisk í húsinu,“ segir Sturla.
„Ég fór einu sinni þangað fyrir jól
að ná í íshellur fyrir móður mína,
þegar búa þurfti til ísbúðing fyrir
jólamatinn.“
Og bræðurnir komu víða við. Eitt
félag þeirra var Síldarútgerðar-
félagið og keypti það tvær skonn-
ortur en Sturla segir föður sinn
ekki hafa verið hrifinn af þeirri
framkvæmd. Skonnorturnar voru
nefndar eftir bræðrunum, Sturla og
Friðrik, og Friðriki þótti það ógn-
vænleg tilhugsun ef eitthvað kæmi
fyrir skútuna hans og slys yrði. Þeir
hættu því útgerðinni.
„Jón Pétursson afi minn átti
Brautarholt á Kjalarnesi og lét reisa
þar kirkju sem enn stendur. Hvað
heldurðu að bræðurnir hafi gert
þar? Þeir fengu sér 80 kýr og stofn-
uðu kúabú. Fenginn var forsjár-
maður og konur að mjólka, mjólk-
inni var safnað í stóra brúsa og þeir
settir í skip sem róið var með til
Reykjavíkur. Þar var mjólkinni
skipað upp og seld Reykvíkingum
úr brúsum en slíkt hafði aldrei verið
gert áður.
Seinna stofnuðu bræðurnir
Briemsfjós við Laufásveg, rétt fyrir
innan Laufás. Þar var langt hús,
efst var verslun þar sem þeir seldu
mjólkina, miðsvæðis var fjósið en
neðar við götuna hlaðan og undir
henni haughúsið. Þegar Fjólugatan
var lögð kölluðu gárungarnir hana
„Flórída“, hún var fyrir neðan flór-
inn í Briemsfjósi.“
Sem strákur rak Sturla kýrnar í
Briemsfjósi út í Vatnsmýrina á beit,
þar sem nú er flugvöllurinn, en
Sturlubræður áttu landið. „Á sumr-
in var farið með geldkýr að Fitja-
koti á Kjalarnesi, þar sem þær voru
í útigöngu. Ég rak þær þangað og
það tók heilan dag. Seinna, þegar
þeir lögðu niður Briemsfjós, reistu
þeir refabú þar uppfrá,“ segir hann.
Harmsaga frá Hverfisgötu
Árið 1910 reistu Sturlubræður sér
saman tígulegt timburhús í Skugga-
hverfi, neðst við Hverfisgötu þar
sem nú er danska sendiráðið. Áður
höfðu þeir búið með foreldrum sín-
um á Laugavegi 1, þar sem þeir
voru þá með verslun. „Amma mín
hafði búið þar til fallegan blómagarð
fyrir neðan húsið, hann náði langt
niður á Sölvhól. En svo fluttu bræð-
urnir og amma mín í þetta fallega
hús við Hverfisgötu, bjuggu þar
uppi á annarri hæð og voru oft með
gesti. En þar gerist mikil harm-
saga,“ segir Sturla. Árið 1912
kveikti aðkomukona sem var að að-
stoða vinnukonur við slátursuðu
snemma morguns í á jarðhæðinni.
Næturvörður sá eldinn og tókst að
vekja Sturlubræður inni í húsinu
með hrópum, þá var Jarþrúður
frænka þeirra hjá þeim og þau lok-
uð uppi á annarri hæð vegna eldsins
sem geisaði niðri.
„Faðir minn hljóp út á svalir og
hrópaði til fólks að stigi yrði reistur
þar að. Þá skall hurðin aftur vegna
dragsúgs og hann var lokaður þar
úti. Sturla og Jarþrúður bundu þá
saman lök og bjuggu til línu til að
hala ömmu mína niður á. Þeim
tókst að binda lakið utan um hana
og byrjuðu að lóðsa hana niður, en
þegar hún var komin hálfa leið
raknaði hnútur upp og hún datt nið-
ur og hryggbrotnaði. Hún dó síðar
um daginn.
Húsið brann til grunna. Föður
mínum tókst að hlaupa ofan af alt-
aninu en rak höndina við það í
glugga og skarst heilmikið.
Matthías Þórðarson þjóðminja-
vörður reyndi að leita í rústunum
því í húsinu höfðu verið margir
merkilegir gamlir hlutir, meðal ann-
ars signethringur Björns Jórsala-
fara. En hann fannst ekki.
Þegar búið var að hreinsa rústina
reistu bræðurnir stóra hvíta stein-
húsið sem Danir keyptu nokkrum
árum síðar fyrir sendiráð. Það var
með tökkum á þakinu en faðir minn
sagði að það væri fallegt að hafa
svona takka, það líktist breskum
köstulum. Þeir steyptu húsið og
loftin líka; þeir vildu ekki láta húsið
brenna.“
Eftir að hafa selt Dönum húsið
við Hverfisgötu árið 1918 reistu
Sturlubræður stórhýsin við Lauf-
ásveg 53 og 55, þar sem nú er Lauf-
ásborg. Þeir seldu þau fljótlega
Garðari Gíslasyni og Jóni Ólafssyni
bankastjóra og reistu önnur hús,
svolítið minni, við hliðina. Við Lauf-
ásveg 49 og 51. Þá var Friðrik kom-
inn með fjölskyldu í sínu húsi en
Sturla bróðir hans kvæntist ekki.
„Það er sund milli húsanna, næst-
um fangbreitt, og ég gat stokkið á
milli þeirra. Veistu hvers vegna þau
eru ekki sambyggð? Vegna þess að
faðir minn og kona hans, Marta
María Bjarnþórsdóttir, höfðu þá
eignast tvö börn. Annað þeirra var
drengur sem grét og hljóðaði á næt-
urnar og ráðskona Sturlu þoldi ekki
hljóðin. Þess vegna varð að vera
sund milli húsanna. Ég var þessi
drengur,“ segir hann og brosir.
Viðskiptaævintýri bræðranna sem
Sturla greinir frá voru fleiri. Þeir
voru til að mynda viðskiptafélagar
Einars Benediktssonar í Fossafélag-
inu Títan og keyptu með honum
vatnsréttindi í Þjórsá, sem þeir
hugðust virkja. Alþingi veitti þó
ekki virkjanaleyfi. „Svo liðu tuttugu
ár þar til íslenska ríkið fór að
virkja,“ segir Sturla og hristir höf-
uðið hneykslaður. „Tímar liðu og
Títan var gert upp, ríkið keypti það
um 1947. Ég átti þá marga hluti í
Títan sem ríkið keypti.“
Jarlinn af Surtsey
Bók Sturlu lýkur þegar hann hefur
lokið námi en hann kaus að feta
ekki í fótspor föður síns.
„Nei, ég var orðinn svo meðtek-
inn af veru minni á Laxfossi, þar
sem ég var alltaf að grúska í
plöntum, steinum og jarðvegi, fugl-
um og eggjum. Þegar ég spurði föð-
ur minn hvað ég ætti að læra vildi
hann ekki ráðleggja mér neitt,
vegna þess að hans lærdómsferill
var alltaf rangur, sagði hann.
Faðir minn málaði myndir, sem
ég þarf að sýna einhvern tíma, en
ég vildi ekki gerast málari, sagði
hann, og það skalt þú heldur ekki
gera, Sturla minn, þótt þú sért
drátthagur,“ segir hann. Dæmi um
teiknihæfileika Sturlu má sjá á kápu
nýju bókarinnar. „Þótt þú kunnir að
mála gæti verið að enginn vildi
kaupa eftir þig málverk, það væri
ömurlegt og þú færir á hausinn,
sagði hann.“
Friðrik faðir Sturlu lést árið 1938
og Sturla varð stúdent þremur ár-
um síðar. Hann vann við skógrækt
á sumrin, var einnig við sveitastörf í
Suðursveit og kynntist þar jöklum á
forvitnilegan hátt; og hann reyndi
fyrir sér í læknisfræði í Háskól-
anum einn vetur. Svo frétti hann
1942 að Goðafoss myndi sigla til
New York og hann skrifaði til Hall-
dórs Hermannssonar prófessors og
bókavarðar við Cornell-háskóla,
fékk þar inngöngu í nám í erfða-
fræði og sigldi utan. Og heimkom-
inn var ekkert fyrir hann að gera á
því sviði. Skógræktarstjóri fól hon-
um þá að halda í ævintýraleiðangur
til Eldlands, að safna fræjum, og á
leiðinni kom Sturla við hjá Ásu
Wright frænku sinni, sem átti með
manni sínum búgarð á Trínídad og
bauð honum að taka við búinu. En
Sturla hélt heim eftir Eldlands-
ævintýrið og fór hér að rannsaka
hvernig ætti að rækta upp örfoka
land. Þótt hann færi ekki út í við-
skipti eins og Sturlubræður varð
hann áberandi í sínu fagi. Svo var
það Surtseyjarævintýrið.
„Já, þegar Surtsey fór að gjósa
árið 1963 varð ég hugfanginn af því
að kanna hvernig land fer að því að
græðast upp og fyllast lífi. Surtsey
varð tilraunastaður fyrir mig, lítið
sýnishorn af Íslandi og hvernig það
byrjaði að gróa upp eftir ísöld. Það
var happafengur, tilraunastaður fyr-
ir mig að rannsaka. Ég var kallaður
jarlinn af Surtsey,“ segir Sturla og
hlær.
Fjölskyldumynd við Laugaveg 1, heimili Sturlubræðra og foreldra þeirra. Efri röð:
Jón Magnússon ráðherra, kona hans Þóra Jónsdóttir Magnússon, bróðir hennar
Friðrik Jónsson, faðir Sturlu, Hannes Þorsteinsson þjóðskjalavörður og kona hans
Jarþrúður Jónsdóttir, Sturla Jónsson, Elínborg Jónsdóttir og Arndís Jónsdóttir.
Neðri röð: Sigþrúður Guðmundsdóttir, dóttir Arndísar, Sigþrúður Friðriksdóttir
Eggerz og maður hennar Jón Pétursson háyfirdómari, og Sturla Guðmundsson.
Sturlubræður, Friðrik og Sturla, með systrum sínum Þóru og Arndísi.
Sturluhallir við Laufásveg reistu bræðurnir árið 1924. Þar ólst Sturla upp.
Sturla 14 ára gamall, árið 1936, með fjölda laxa sem hann veiddi í Norðurá.
* Einn bróðir fórmeð konungs-valdið, einn með
guðsvaldið og einn
með dómsvaldið.
Þetta voru merki-
legir bræður.
28.9. 2014 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 55