Dagblaðið Vísir - DV - 30.05.2011, Blaðsíða 22

22 | Úttekt 30. maí 2011 Mánudagur
Er hægt að skerpa á lögum hvað
varðar börn undir lögaldri sem eru
hýst af öðrum en foreldrum sínum
gegn vilja foreldranna?
„Við höfum rætt þetta mikið hér
hjá Umboðsmanni barna og fengið
mjög margar ábendingar um hvað er
hægt að gera þegar ungar stúlkur eru
hjá mönnum sem eru miklu eldri og
eru jafnvel í mikilli neyslu eða erfið-
um aðstæðum.
Það er auðvitað í núgildandi
barnaverndarlögum sem gera það
refsivert að hvetja börn til áfengis-
eða fíkniefnaneyslu eða ógna velferð
barna. Þessi ákvæði eru í 99. grein
barnaverndarlaga.
Við höfum hins vegar ekki getað
lagt til almennt ákvæði því við höfum
líka fengið dæmi um það að börn flýi
heimili sín til þess að hjálpa sér út úr
mjög erfiðum aðstæðum. Í þeim til-
fellum höfum við lagt áherslu á að
það sé rík tilkynningarskylda þess-
ara fullorðnu einstaklinga sem hýsa
börnin svo barnaverndarstofa geti
sinnt sínu hlutverki.
En ef að það væri einhvers kon-
ar ákvæði sem tekur á hinu þá þyrfti
það að vera einhvers konar undan-
tekningarákvæði.
Ef það er ljóst að barn dvelji við
aðstæður sem ógni verulega velferð
þeirra þá geti barnaverndarnefnd
með atbeina lögreglu farið inn á
heimili og sótt barnið.
Þetta þyrfti að vera orðað með
vönduðum hætti svo það bitni ekki á
barninu og það geti ekki flúið heimili
sitt sér til bjargar.
Reyndar veit ég að barnaverndar-
nefnd hefur í ákveðnum tilvikum far-
ið inn á heimili þar sem ung stúlka
dvelur hjá eldri manni. Hún hefur þá
kannað aðstæður en ekkert séð sem
sannar að aðbúnaður sé þeim hættu-
legur. Þetta er mjög flókið og það
þarf að ræða þetta til þess að finna
á þessu lausn því þessum málum er
augljóslega að fjölga.“
Getur lögreglan gripið inn í partí
þar sem börn eru að neyta fíkniefna
með sér eldra fólki?
„Lögreglan getur brugðist við
slíkri ábendingu. Hún á að gera það
þegar ólögráða einstaklingur er í
annarlegu ástandi eða í partíi þar
sem neysla er í gangi. Það hafa auð-
vitað komið upp mörg slík mál. Þá
sækir lögreglan barnið og það gist-
ir fangageymslu. Haft er samband
við foreldra og barnaverndarnefnd.
Ástandið er hins vegar svo slæmt að
stundum er hringt í barnaverndar-
nefnd og þá eru engin úrræði fyrir
barnið. Foreldrar geta ekki alltaf sótt
barnið í þessu ástandi vegna þess að
það eru fleiri börn á heimilinu sem
þarf að vernda og þá gerist það að
lögregla þarf að vísa barninu aftur á
götuna. Það er hræðilegt.
Við báðum um fund með barna-
verndarstofu í síðustu viku vegna
þess að það er verulegur skortur
á meðferðarúrræðum fyrir börn í
harðri neyslu. Það þarf að fjölga úr-
ræðum í neyðarvistun og það þarf
líka að koma með eitthver lokaúr-
ræði fyrir börn í neyslu.“
Hræðilegt ástand
Lögfræðingur Umboðsmanns barna, Margrét Gísladóttir, segir mikla þörf á fleiri
meðferðarúrræðum fyrir barnunga fíkla og segir umboðsmann barna hafa beðið
um fund í síðustu viku til þess að bregðast við þeirri neyð sem birtist í að börnum
sé ítrekað vísað á götuna. Hún segist ennfremur vilja sjá frekari inngrip lögreglu.
„Þeir sem starfa í þessu kerfi gera
það af miklum heilindum, það þarf
hins vegar að hugsa þetta upp á nýtt
því það er of mikið lagt á ungar sálir,“
segir Jóhannes Kr. Kristjánsson sem
hefur helgað sig því að bæta aðbúnað
barnungra fíkla í íslensku samfélagi.
Guðný Sigurðardóttir, móðir ungr-
ar stúlku í neyslu sagðist í viðtali við
DV vera óánægð með öll meðferðar-
rúrræði því yfirleitt væri það hluti af
prógramminu að senda börnin heim
í helgarleyfi. Í einu helgarleyfinu not-
aði dóttir hennar tækifærið og datt í
það. „Þegar börnin eru komin langt
í neyslu þýðir ekkert að senda þau
heim í helgarleyfi. Sérstaklega ef þau
eru mótfallin því að vera í meðferð.
Það fyrsta sem þau gera er að láta sig
hverfa.“
Guðný segist enn fremur oft hafa
komið að lokuðum dyrum. Neyð-
arvistun á Stuðlum sé eina úrræðið
fyrir foreldra í hennar stöðu. „Það
eru bara fimm laus pláss þarna og
um helgar er nánast allt fullt. Á með-
an er ekki einu sinni leitað að henni
því það er tilgangslaust meðan eng-
in úrræði eru í boði þegar hún finnst.
Þannig að við höfum þurft að sætta
okkur við að hún sé áfram í neyslu
og ógeði þar til það losnar pláss fyrir
hana.“
Dæmi um foreldra sem
taka enga ábyrgð
Bragi segist skilja gagnrýnina en seg-
ir hana ekki alltaf vera sanngjarna.
Hún er ósköp skiljanleg sé tekið
mið af þeirri gríðalegu vanlíðan að
sjá barnið sitt í þessum aðstæðum.
Hún er hins vegar ekki ætíð sann-
gjörn því oftast reyna barnaverndar-
starfsmenn og meðferðaraðilar að
gera meira en raunverulega er hægt
að ætlast til. Á hinn bóginn eru ein-
stök dæmi um ófaglega vinnu eða að
óhóflegt starfsálag starfsmanna komi
í veg fyrir að foreldar og börn fái þá
hjálp og þjónustu sem við gerum
kröfu til að veitt sé. Í þeim tilvikum er
gagnrýnin réttmæt en þetta þarf að
meta út frá einstökum málum. Þá er
ekki unnt að líta framhjá því að til eru
dæmi um foreldra sem finna að öllu
sem reynt er að gera en telja sig ekki
bera neina ábyrgð sjálfir. Sem betur
fer eru þetta undantekningar, lang-
flestir foreldrar sem ég hef reynslu
af gera allt sem í þeirra valdi stend-
ur, axla sína ábyrgð og maður hlustar
að sjálfsögðu af athygli á þeirra gagn-
rýni, hún er oftast málefnaleg og við
eigum að læra af henni.“
Biðtíminn er óviðunandi
Bragi segir Barnaverndarstofu hafa
meðferðarþörf unglinga og bráða-
vistun í neyðartilvikum til sérstakrar
skoðunar. Í undirbúningi séu tillögur
til velferðarráðuneytisins í þeim efn-
um.
Hann segir eftirspurn eftir mis-
munandi meðferðarúrræðum ásamt
neyðarvistun vera breytilega frá ein-
um tíma til annars. Oft sé neyðar-
vistun í bráðatilvikum fullskipuð svo
ekki reynist unnt að verða við beiðn-
um um innlögn. „Slíkt er að sjálf-
sögðu óviðunandi. Að auki þyrfti að
vera unnt að skipta unglingum niður
eftir aldri eða kyni því blöndun ein-
staklinga á aldrinum 13 til 18 ára ork-
ar mjög tvímælis.“
Bragi segir átta rými vera í grein-
ingarmeðferð á Stuðlum, biðtíminn
sé 2–3 mánuðir sem sé óviðunandi.
„Hins vegar geta orðið miklar sveiflur
í þessum efnum, þannig var t.d. ekki
nóg eftirspurn til að fylla rými í fyrra-
haust og voru því laus pláss í einn til
tvo mánuði.“
Þessu til viðbótar nefnir Bragi
langtímameðferðarúrræði sem boð-
ið er upp á í Laugalandi (Eyjafirði),
Háholti (Skagafirði) og Lækjabakka
(Rangárvöllum) en nokkrir einstak-
lingar bíða eftir slíkri meðferð sem
fyrirsjáanlega komast inn á næstu 2
til 4 vikum.
Að lokum er boðið upp á MST-
meðferð. Þar sem hámarksrýmafjöldi
á hverjum tíma er 32. Bragi segir eng-
an biðlista vera í þessa meðferð.
Kreppan bitnar á
barnungum fíklum
„Áhyggjur Barnaverndarstofu lúta
nú aðallega að neyðarvistun í bráða-
tilvikum annars vegar og úrræðum
fyrir unglinga sem eru í mikili neyslu
og þurfa „lokaða“ meðferð vegna
mótþróa hins vegar. Tillögur eru í
pípunum varðandi þessi atriði sem er
nú verið að skoða í tengslum við áhrif
af fyrirhugaðri lögfestingu Barnasátt-
mála SÞ en í henni felst að líklega
verði Barnaverndarstofu gert kleift
að sinna afplánun refsivistar vegna
óskilorðsbundinna dóma. Vonir
standa til að því verki verði lokið fljót-
lega en um talsvert flókið úrlausnar-
efni er að ræða til að mæta þessum
ólíku þörfum þannig að raunhæft sé
miðað við ástandið í ríkisfjármálum
þessa stundina.“
Óhæfa að vísa börnum á götuna
Bragi segir þá staðreynd, að börnum
sé vísað á götuna eftir að hafa gist
fangageymslur þegar fjölskyldur geta
ekki tekið við þeim vegna ástands
þeirra og engin laus pláss í neyðarvist-
un, almennt vera óhæfu.
„Það er almennt óhæfa að vísa
börnum á götuna til að þau „finni
sinn botn“. Vera má að þetta geti ver-
ið viðeigandi fyrir fullorðna alkóhól-
ista en við höfum ekkert leyfi til að
koma þannig fram við börn í neyslu –
við berum einfaldlega á þeim ábyrgð.
Á hitt ber að líta að það er jafn óæski-
legt að loka börn inni á stofnunum
gegn vilja þeirra í lengri tíma, ár eða
lengur, án þess að gefa þeim tækifæri
til að láta reyna á það sem þau hafa
lært í meðferðinni. Slík frelsissvipting
í lengri tíma gengur gegn rétti barns-
ins og stuðlar að andúð þeirra á þeim
sem vinna með þeim og skilar ekki ár-
angri.“
Hver eru úrræðin fyrir foreldra
barnungra fíkla?
„Úrræði sem beinast að foreldrum eru
fyrst of fremst ráðgjöf og stuðningur á
vegum barnaverndarnefnda. Þá sinn-
ir Foreldrahús mjög mikilvægu starfi
fyrir foreldra sem Barnaverndarstofa
hefur stutt af fremsta megni. Til við-
bótar er svo ráðgjöf á göngudeild SÁÁ.
Á vegum Barnaverndarstofu er
hins vegar svonefnd Fjölkerfameð-
ferð, MST, í boði en hún beinist hvort
tveggja að foreldrum og unglingum.
Barnaverndarnefndir sækja um hana
þegar úrræði samanber framangreint
duga ekki. Þá má geta þess að reglu-
legir fjölskyldufundir eru á meðferð-
arheimilum fyrir unglinga sem rekin
eru á vegum Barnaverndarstofu en í
þeim taka foreldrar þátt.“
Er hægt að gera betur?
„Þá teldi ég rétt að efla starfsemi For-
eldrahúss, en á þess vegum er til
dæmis símaráðgjöf sem veitt er all-
an sólarhringinn. Þá væri æskilegt að
geta veitt foreldrum barna í meðferð
á heimilum Barnaverndarstofu meiri
stuðning. Almennt verður hins vegar
að segja að meginvandinn er fólginn
í því að ekki er aðgengileg foreldra-
færniþjálfun (e. Parenting) á lands-
vísu eins og er að finna í mörgum okk-
ar nágrannasamfélögum, sem reynist
foreldrum barna í vanda gjarnan afar
dýrmætur. Í aðgerðaráætlun ríkis-
stjórnarinnar sem samþykkt var á Al-
þingi 2007 og vísað er í málefnasamn-
ingi núverandi ríkisstjórnar er kveðið
á um þetta en því miður hefur það ekki
gengið eftir sem skyldi.
Almennt þurfa foreldrar barna í
vanda á mun fjölbreyttari stuðningi að
halda er varðar eflingu foreldrafærni.
Til eru gagnreyndar aðferðir í þessum
efnum, til dæmis „Triple p“, sem hafa
hlotið útbreiðslu víða um heim sem
æskilegt væri að innleiddar væru á
Íslandi. Í þessum efnum má vísa til
tilmæla Evrópuráðsins til aðildarríkj-
anna um „Positive Parenting“ 2006.“
Foreldrar hafa þó úrræði og Hall-
dór Hauksson, yfirsálfræðingur á
Barnaverndarstofu, bætir við mál
Braga og nefnir til að mynda PMT
(e. Parent Management Training).
„PMT er mjög viðkennd og útbreidd
aðferð í þjálfun foreldrafærni og hef-
ur verið í boði á ákveðnum stöðum á
Íslandi um árabil.“
Nú sendi forstöðukona á Stuðlum
erindi til Umboðsmanns barna vegna
þess að brestur er á því að lagaákvæði
um að óheimilt sé að hýsa börn undir
lögaldri gegn vilja foreldra sé fylgt eft-
ir. Hver er þín sýn á þetta?
„Sú hugmynd sem hér er lýst er
góðra gjalda verð en hins vegar verð-
ur þetta mál ekki leyst með lögreglu-
aðgerðum. Það verða að vera fyrir
hendi viðeigandi úrræði fyrir þau
börn sem strjúka af heimilum sín-
um, þar með talið öflugri vinna með
foreldrunum samanber það sem
að ofan greinir. Unglingar strjúka af
heimilum ef þeir ætla sér, og verða
sér úti um úrræði til þess ef þau ætla
sér. Þá má ekki gleyma því að hluti
þessara unglinga er að flýja vanda á
heimilum sem þarf að ráða bót á.“
Eiga þessi börn eitthvað sameigin-
legt hvað varðar aðbúnað á heimili?
„Fjölskyldubakgrunnur meiri-
hluta unglinga í neyslu er að hlut-
fallslega fleiri alast upp hjá öðru
foreldrinu eða öðrum en foreldr-
um. Um þetta má lesa í ársskýrslum
Barnaverndarstofu á undanförnum
árum.“
Foreldrar barna í neyslu eru afar ósáttir við meðferðarúrræði sem þeim er boðið upp á og finnst þá skorta
stuðning frá yfirvöldum til þess að bjarga barninu frá því að það sjálft og aðrir valdi því óbætanlegum skaða,
jafnvel dauða. Börnum í lífshættulegri neyslu er ítrekað vísað á götuna.
Börnum vísað á götuna
„Það er almennt
óhæfa að vísa
börnum á götuna til að
þau finni sinn botn.