Dagblaðið Vísir - DV - 21.12.2012, Blaðsíða 34

Mér fannst öll svör svo ófullnægjandi
og grunn. Þú fékkst eitt svar í einni
stofnun og annað í annarri.“
Óreiðan á gistiheimilinu
Baráttan við kerfið var erfið en lenti
mest á foreldrunum. „Það var verið
að halda fólki endalaust uppteknu við
skriffinnsku og kjaftæði. En ég hef oft
hugsað um það að þegar menn eru
með svona tiktúrur setja þeir mark sitt
á umhverfið og aðrir verða undir. Þá
líður fjölskyldunni illa því það er ver­
ið að valta yfir heimili og fólk. Síðan
kemst viðkomandi undir mannahend­
ur og fær lyf. Þá er hann þægilegur fyrir
okkur en líður kannski illa sjálfum.
Skáldskapurinn getur sett sig inn
í þessar aðstæður mannanna og þess
vegna er hann svo mikilvægur. Á með­
an stjórnmálamenn stæra sig af því
sem þeir hafa gert fyrir þá verst settu í
samfélaginu leggja þeir áherslu á efn­
islega hluti, framkvæmdir og framfar­
ir, öryrkjablokkir og annað sem mér
dettur ekki í hug að vanmeta en þeir
kíkja aldrei inn á gangana, eru aldrei
með í upplifuninni. Þar sannar skáld­
skapurinn sinn tilverurétt og sitt mikla
hlutverk, að miðla lífinu og þessari
samlíðan.“
Pálmi bjó lengst af heima og heim­
ili foreldranna var alltaf opið. „Þegar
hann fór svo að heiman þá flutti hann
á gistiheimili sem var sérkennileg
samkunda geðsjúklinga, fanga sem
höfðu lokið afplánun og alls kyns
undirheimaliðs. Fólk sem er í þessari
stöðu lendir í þessum heimi. Við erum
að vernda þá viðkvæmu frá samfé­
laginu en sendum þá inn í rosalega
óreiðu sem þeir ráða ekki við.“
Hamingja fjölskyldunnar
Einar Már þagnar og þegir um stund
áður en hann vitnar í Tolstoj í tilraun
til þess að útskýra hvernig það var að
ganga með bróður sínum í gegnum
þetta. „Hann sagði eitt sinn að allar
hamingjusamar fjölskyldur væru eins
en sérhver óhamingjusöm fjölskylda
væri það með sínum hætti.
Þar með verður hún áhugaverð.
Hamingjan sem slík er ekkert áhuga­
verð. Það er ekkert sem heitir innan­
tóm hamingja. Hamingjan er í raun
meðvitund um óhamingjuna, því
dýpri og þroskaðri sem gleðin er því
meðvitaðri er hún um vanda lífs­
ins. Þannig tókst mér að horfa á fjöl­
skylduna okkar, og okkur öllum. Því
þegar það gerist að einn í fjölskyldunni
veikist þá stendur fjölskyldan frammi
fyrir erfiðleikum og hún þarf að horf­
ast í augu við staðreyndir mála og
ræða ýmsa hluti sem hún hefði annars
ekki þurft að tala um. Þannig að þegar
upp er staðið þá er hið vonda stundum
gott,“ segir hann og hikar eitt andartak:
„Hvernig sem það nú er þá þekki ég líf­
ið allavega ekki neitt öðruvísi. Og það
er ekki hægt að segja að þetta hafi bug­
að okkur. Það hefur ræst úr okkur öll­
um.
Ég held að það sé engin regla að
fjölskyldur verði eitthvað verri við að
eitthvað svona hendi. Að vissu leyti
getur þetta styrkt fjölskylduna. Ef­
laust eru áhrifin reyndar margvísleg.
Ég man til dæmis eftir því að eitt sinn
kom upp sú stefna að það átti bara að
loka á hann, en foreldrar mínir áttu
mjög erfitt með það, þeir bara gátu það
ekki. Það hjálpaði heldur ekki að bróð­
ir minn var svo lengi í þessum bransa
og á þeim tíma komu upp svo margar
kenningar, einn daginn kom einhver
sem vildi kenna vistmönnunum að
prjóna og svo kom sá næsti sem vildi
gera eitthvað allt annað.“
Erfitt að lifa eftir bata
Húmorinn hjálpaði líka. Pálmi hafði
alltaf mikinn húmor fyrir sjálfum sér
og aðstæðunum. Örorkubæturnar
kallaði hann alltaf listamannalaun og
svo sagðist hann vera einfari að at­
vinnu. „Hann hafði þörf fyrir að gera
gott úr aðstæðunum. Ég man þegar við
vorum að byggja hér í Grafar voginum
þá kom hann til þess að aðstoða mig.
Það var mikið um framkvæmdir hér
í kring, enda hverfið að byggjast upp.
Þá leit hann í kringum sig og sagði:
„Ég get nú ekki sagt að ég öfundi þetta
fólk.“
Með vissum hætti hafði hann ham­
ingjuna sín megin. En þegar þér batn­
ar er erfiðast að vera veikur, líkt og
stundum er sagt að þegar fangar koma
úr fangelsi þá hefjist refsingin, þá er
eins og þessi staða sé staðreynd. Þá
fannst honum leiðinlegt að lifa. Síð­
ustu árin voru sveiflurnar minni, það
var meira eins og hann hefði verið í
langri lægð. Á yfirborðinu virtist allt
vera í lagi. Hann var farinn að búa
sjálfur og stíga ákveðin skref í átt að
bata. Eftir á að hyggja held ég að ein­
hvers konar tómleiki hafi náð tökum á
honum. Það eru nefnilega vissar mót­
sagnir í sveiflunum, ákveðin gleði sem
fylgir uppsveiflunni þannig að þegar
þér batnar þá hverfur gleðin líka, eða
það held ég, ég veit það ekki.“
Glíman við fordómana var erfið og
það var ekki síður erfitt að takast á við
eigin fordóma. „Þessi brotna sjálfs­
mynd er oft stóra vandamálið. Hann
fór að einangra sig, hætti að mæta í
matarboð, vildi ekki fara í bíó eða láta
sjá sig á almannafæri. Svo komu tímar
þar sem honum fannst hann flott­
asti maðurinn í bænum,“ segir Einar
Már og brosir hlýlega. „Þetta var mis­
munandi eftir tímabilum. En ég held
að það geti skapast ákveðið tómarúm í
lífi manna þegar þeim gengur illa að fá
hlutverk og fóta sig á ný í samfélaginu.
Þetta var erfitt fyrir foreldra mína
og okkur öll. Mamma átti eftir að skilja
þetta manna best með tímanum. Síðar
sagði hún að sumir fái magaverk og
aðrir fái hausverk, þannig sá hún það.
Þetta fólk á að vera gjaldgengt alls
staðar. Við erum alltaf að vonast til
þess að fólk sé metið eins og það er.
Þá á ekki að vera neitt öðruvísi að ráða
fólk til starfa sem er að reyna að sigr­
ast á sínum andlegum erfiðleikum en
annað fólk.“
Dó ekki til einskis
Auðvitað markar það menn að þurfa
að fylgja bróður sínum til grafar. Eftir
á að hyggja segir Einar Már, sem er
örlagatrúar, að þetta hafi verið skrifað
í stjörnurnar. „Í raun var þetta niður­
staða sem ég virti. Ég held að líf manna
hafi alltaf ákveðinn tilgang og mein­
ingu. Eftir að hann dó fannst mér enn
ríkari ástæða til þess að vekja athygli á
lífi hans og dauða, ég vildi frekar gera
það en að dvelja í endalokunum. Eft­
ir alla þá vegsemd sem bókin fékk hr­
ingdi í mig maður sem sagði að mað­
ur sem fengi þennan bautastein hefði
ekki lifað til einskis. Hann átti sín ár á
jörðinni og í lífi hans eru fólgin þessi
skilaboð. Ég hef aldrei litið á dánaror­
sökina sem meginatriðið í veikindum
hans eða reiðst honum fyrir að binda
endi á lífið. En ég upplifði sorg, þetta
var dapur legt og mín leið til þess að
vinna úr sorginni var að skrifa söguna
og veita öðrum hlutdeild í henni, því
svona líf er ekki einkamál, líf okkar er
ekki einkamál. En það er alltaf eitthvað
í manni sem segir að lífið haldi áfram
og lífið hélt áfram, ég lifði af.“
Löngu seinna gerði Einar Már
kvikmyndina Hvernig á að vinna tap­
aðan leik? þar sem hann fjallar um
stráka sem koma úr meðferð og stofna
knattspyrnufélag. Í myndinni ræddi
hann meðal annars við grafískan
hönnuð, Einar Pálma, sem hefur far­
ið áttatíu sinnum í meðferð og lagði
fyrir hann alls kyns spurningar sem
hann hefði viljað spyrja bróður sinn.
„Ég fékk stundum á tilfinninguna að
hann lifði í annarri vídd. Hann hitti
fólk sem aðrir hittu ekki þannig að ég
hef oft velt því fyrir mér hvort fólk eins
og hann þekki hvert annað. Ég heyrði
til dæmis um einhverfan strák sem sá
skákmeistarann mikla, þann sem fékk
ríkisborgararéttinn, sitja þungbúinn
við Hverfisgötuna. Strákurinn, sem
segir ekki mikið, gekk yfir til hans með
opna arma og þeir ljómuðu báðir. Get­
ur verið að fólk sem er öðruvísi finni
hvert annað?“
Varð háður áfengi
Mörgum árum síðar þurfti Einar
Már sjálfur að horfast í augu við eig­
in bresti. Þá hafði áfengissýkin náð
tökum á honum og skásti kosturinn í
stöðunni var að klæðast rauðum slopp
og leggjast inn á Vog. Einar Már þver­
tekur þó fyrir að það sé einhvers kon­
ar tenging á milli veikinda hans og
bróður hans. „Ég get ekki sagt að ég sé
drykkfelldur af því að bróðir minn var
veikur. Hann fór 42 ára, þá var ég 37 ára
og ekki farinn að velta drykkjunni fyr­
ir mér. Auðvitað átti ég það til að detta
í það en alkóhólisminn var mjög lítill
vandi í mínu lífi. Það varð ekki fyrr en
upp úr fertugu sem það losnuðu ein­
hver öfl í minni sál og ég varð virkilega
háður áfengi.“
Sem ungur maður sem var að
hefja sinn frama og koma sér upp fjöl­
skyldu var hann reglusamur vinnu­
þjarkur. Það var ekki fyrr en hann var
kominn í höfn sem hann fór að drekka
illa. Þá fannst honum að hann ætti
þetta og mætti. „Alkóhólisminn er svo
lúmskur. Stundum er sagt að Bakkus
sé með þér í liði um tíma. Til að byrja
með fékk áfengi meira vægi í mínu
lífi, ég hafði gaman af því að velta því
fyrir mér, talaði mikið um það og og
vildi eiga mikið áfengi. Mér var farið
að ganga virkilega vel, ferðaðist mik­
ið og naut þess að vera þessi glaðværi
drykkjumaður. Á sama tíma var ég að
skrifa ættarsögurnar Fótspor á himn­
um, Draumar á jörðu og Nafnlausir
vegir sem kröfðust mikillar vinnu en
fyrir mér er þetta seigfljótandi ferli.
Hjá okkur alkóhólistunum gerist þetta
annaðhvort hratt og örugglega eða
hægt en örugglega, það er örugglega
örugglega,“ segir hann og hlær. „Ég var
alltaf vinnusamur og gerði mér grein
fyrir því að ég yrði að vera það og að ég
gæti ekki unnið fullur. Hins vegar tók
ég mínar tarnir þegar verki var lokið og
síðasta tímabilinu lauk ekki fyrr en ég
fór inn á Vog.“
Missti stjórn á drykkjunni
Aðspurður hvort það hafi verið langt
tímabil svarar hann um hæl: „Stund­
um er einn dagur sem þúsund ár og
þúsund ár sem einn dagur. Þetta voru
nokkrir mánuðir, frá því að ég fagnaði
fimmtugsafmæli í september og fram
á vor.“
Þann 22. apríl, 2005, hóf Einar
Már afvötnun. Dagurinn hefur aðra
og dýpri meiningu, hann er afmælis­
dagur bróður hans. „Við getum sagt að
ég hafi gefið honum þetta í afmælis­
gjöf,“ segir Einar brosandi.
„Þegar allar mínar tilraunir til
þess að stjórna drykkjunni voru
orðnar árangurslausar var tvennt í
stöðunni, að gefast upp eða halda
áfram að reyna, taka áfengi inn í sér­
stökum skömmtum, detta í það á
ákveðnum tímum og svo framveg­
is. Það krafðist mikillar vinnu og var
bæði erfitt og afskaplega lítið eft­
irsóknarvert,“ segir Einar Már sem
skrifaði bók um hugarástand sitt á
þessum tíma, en titillinn, Rimlar
hugans, lýsir því nokkuð vel. Bók­
in byggir á bréfi sem Einar Már
fékk frá fanga, bréfaskiptum fang­
ans og kærustunnar og fyrstu skref­
um Einars í átt að bata. „Þar fór ég
í gegnum það hvernig ég hugsaði á
þessum tíma, en ég á erfitt með að
tímasetja hvenær ég missti tökin,
hafði ég kannski aldrei nein tök?“
spyr hann. „Það skiptir svo sem ekki
máli. Þegar menn missa tökin er ekki
aftur snúið. Þegar alkóhólistinn fatt­
ar að hann er alki og ákveður að gera
eitthvað í því þá skipta skýringarn­
ar engu máli, hvort þú ert fæddur
svona, hafi orðið svona eða kannski
vaknað svona einn morguninn. Það
er aukaatriði í því sem á eftir kemur.
Þegar þú hættir að drekka kallar sál­
in ekki á þetta lengur en til þess að
ég gleymi mér ekki á vaktinni verð ég
að vera í andlegu sambandi.“
Dugnaðurinn varð skálkaskjól
Farsæll rithöfundur kemst upp með
ansi margt því umhverfið sam þykkir
hugmyndina um drykkfellt skáld, seg­
ir Einar Már. „Í listræna geiranum
er mælikvarðinn á gengi þitt gjarna
hvað þú ert duglegur, hvað þú skrifar
mikið. Það skapar skjól fyrir drykkju­
menn, hann getur ekki átt við áfengis­
vandamál að stríða því hann skrif­
ar svo margar bækur. Þegar ég var
erlendis í erindagjörðum leit fólk á list­
ann yfir verkin mín og taldi að ég gæti
ekki verið fyllibytta því ég afkastaði svo
miklu. En alkóhólistar eru menn sem
koma mörgu í verk. Margur alkóhólist­
inn lætur eftir sig gott ævistarf, jafnvel
þótt hann fari aldrei í meðferð. Drykk­
felldir rithöfundar eiga þó til að hnigna
í síðari hálfleik því sjóndeildarhringur­
inn þrengist og tilfinningalífið verður
eins ekki eins frjótt. Engu að síður voru
alltaf til sögur af rithöfundum sem ætl­
uðu að skrifa sig frá alkóhólisma og
enn virðast margir trúa því að það sé
hægt, sem er af og frá. Til dæmis er eitt
mesta bókmenntaverk Dana, Hærverk
eftir Tom Kristensen, talin ein besta
lýsing sem til er á alkóhólisma. Mörg
grundvallarrit í bókmenntum fjalla
um alkóhólisma.“
Lífið er betra núna
Hvaða leið aðrir ákveða að fara er
þeirra ákvörðun og Einar Már hefur
ekki hug á því að dæma þá fyrir það.
Hann veit það eitt að ef einhver er
hjálparþurfi þá er hann reiðubúinn
að aðstoða hann. „Ég á vini sem mig
langaði að ræða við þegar ég kom úr
meðferð en ég uppgötvaði að menn
verða að vilja þetta sjálfir. Prógram­
mið sem ég nota byggir á aðlögun en
ekki áróðri og það virkaði á mig, ég
sá að menn sem höfðu farið þennan
veg á undan mér höfðu eitthvað sem
mér þótti eftirsóknarvert þannig að
ég ákvað að fylgja þeim.
Stundum er ég spurður hvort ég
sé orðinn nýr maður eftir að ég hætti
að drekka en ég segi alltaf að ég hafi
gert það til að bjarga þeim gamla.
Um leið hefur eflaust einhver endur­
nýjun átt sér stað, ég fann í mér ung­
linginn og uppreisnarmanninn,
þennan ábyrga hugsandi mann sem
vill breyta heiminum en ég var að
drekkja honum í áfengi og fylla um
leið af kaldhæðni og hroka.“
Nú eru liðin átta ár síðan Einar
Már fór í meðferð. Lífið hefur
breyst, það er betra núna, en hann
getur ekki beint fest hönd á hvern­
ig það hefur breyst. Fyrir utan að
fjölskyldan er þakklát og ánægð með
þessa ákvörðun. Svo er bara gott að
vera laus við þetta. „Það verða rót­
tækar breytingar í lífi margra og
flestra ef ekki allra, en þær verða svo
oft innra með manni. Í grundvallar­
atriðum skiptir mestu máli að þessu
lauk. Það er frekar að ég spyrji mig
þeirrar spurningar hvernig lífið hefði
orðið ef ég hefði haldið þessu áfram.
Ég byði ekki í það,“ segir Einar Már að
lokum. n
34 Viðtal 21.–27. desember 2012 Jólablað
„Það er skrýtið að segja það en það var stund-
um eins og honum þætti hversdagslífið
dapurt, þungbúið og leiðinlegt. Þá var tilvalið að taka
af sér lyfin og klifra upp hina manísku stiga.