Öldrun - 01.05.2005, Qupperneq 14

14 www.oldrun.net ÖLDRUN – 23. árg. 1. tbl. 2005
Sýnt hefur verið fram á að einstaklingar sem hafa
farið í gerviliðsaðgerð á mjöðm eru með vöðvarýrnun í
mjaðmarvöðvum 2-3 árum eftir aðgerð. Styrkur mjaðm-
arvöðva hefur mikil áhrif á göngugetu, gönguhraða og
almenna færni einstaklinga með gervilið í mjöðm. Kraft-
leysi í mjaðmarvöðvum sérstaklega í fráfærsluvöðvum
mjaðma og litlu snúningsvöðvunum eykur á óstöðug-
leika í mjöðm, getur valdið losi á gervilið eða leitt til ann-
arra fylgikvilla (Jan, o.fl., 2004; Segtnan, 2001; Shih, o.fl.,
1994). Það er því mikilvægt að fólk geri æfingar strax á
sjúkrahúsinu og fái leiðbeiningar með sér heim. Það þarf
að halda áfram með æfingar með sérstakri áherslu á
vöðvastyrk, ekki bara til að hindra vöðvarýrnun heldur
til að viðhalda og auka færni og koma í veg fyrir fylgi-
kvilla (Jan, o.fl., 2004; Sashika, Matsuba og Watanabe,
1996; Segtnan, 2001). Niðurstöður rannsókna sýna að
meðferðarheldni í heimaæfingunum skiptir miklu máli
upp á þjálfunaráhrif (Jan, o.fl., 2004).
Rannsóknir á heilsutengdum lífsgæðum fólks fyrir
og eftir gerviliðsaðgerð á mjöðm sýna marktæka breyt-
ingu til hins betra á heilsufari, þreki, verkjum, svefni,
líðan og lífsgæðum í heild (Maxey og Magnusson,
2001; Tómas Helgason o.fl., 2000).
Einstaklingar sem leggjast inn á bæklunarlækninga-
deild LSH í Fossvogi og fara í gerviliðsaðgerð á mjöðm
dvelja 5-6 daga á sjúkrahúsinu eftir aðgerð. Sjúkra-
þjálfun er mikilvæg sem fyrsta meðferð eftir aðgerðina.
Hún bætir færni og starfræna getu og þá getur sjúkra-
þjálfun einnig stytt legutíma og þar með minnkað
kostnað í heild (Munin, Rudy, Glynn, Crossett, og
Rubash, 1998). Það er og hefur verið sameiginlegt álit
sjúkraþjálfara að þessir einstaklingar eigi að fá meðferð
tvisvar sinnum á dag virka daga og a.m.k einu sinni á
dag um helgar meðan á sjúkrahúsdvöl stendur (Frebur-
ger, 2000; Vaktir sjúkraþjálfara, 2001). Fræðsla er mikil-
vægur þáttur í meðferðinni, bæði hópfræðsla og ein-
staklingsfræðsla. Mikilvægt er að fræða um gerviliðinn,
liðvernd og hættuna á liðhlaupi. Farið er vel yfir hvaða
hreyfingar þarf að varast sérstaklega fyrstu 3-4 mánuð-
ina og hvernig á að hreyfa sig „rétt“. Fræðsla fyrir og
eftir aðgerð skiptir miklu máli fyrir þá sem hafa fengið
gervilið í mjöðm og hefur einnig áhrif á árangur
aðgerða (Freburger, 2000).
Markmið sjúkraþjálfunar þessa fyrstu viku eftir
gerviliðsaðgerð á mjöðm er að gera einstaklinginn sjálf-
bjarga. Þessu er náð með færnimiðuðum æfingum þ.e.
að æfa flutning úr og í rúm, að setjast og standa upp úr
stól og liðferilsæfingum sem miða að því að auka hreyf-
anleika í mjaðmarliðnum. Æfingar sem gerðar eru á
sjúkrahúsinu eru aðallega virkar, virkar með aðstoð,
„isometriskar“ fyrir sérstaka vöðvahópa og stöðugleika-
æfingar. Gönguþjálfun hefst strax daginn eftir aðgerð,
fyrst með háa göngugrind og síðan hækjur eða lága
göngugrind. Fræðsla er mikilvægur þáttur í meðferð-
inni. Leggja þarf áherslu á gönguþjálfun til að sem
flestir geti gengið án gönguhjálpartækja nokkrum
vikum eftir aðgerð. Göngugreining og leiðrétting á
göngumynstri er mikilvægur þáttur í þjálfun þessara
einstaklinga. Á göngu er einnig mögulegt á einfaldan
hátt að þjálfa margs konar hreyfingar. Hægt er að taka
út ákveðna þætti í göngufasanum og þjálfa ákveðna
vöðva og hreyfingar til að ná upp góðri göngugetu.
Lengdarmunur getur verið á fótleggjum eftir þessar
aðgerðir og er hægt að laga það með upphækkun í skó.
Þetta hefur einnig áhrif á göngumynstur.
Þeir sem fá gervilið sem ekki er festur með bein-
sementi mega bara stíga með 10-15 kg þunga í þann fót
fyrstu 6 vikurnar og auka svo ástigið smám saman.
Útskrift
Fólk þarf að hafa ákveðna færni til þess að geta
útskrifast eftir gerviliðsaðgerð. Það þarf að vera sjálf-
bjarga með flutning, þ.e. fara framúr og upp í rúm,
ganga með þau hjálpartæki (hækjur/grind) sem farið
er með heim og ganga upp og niður tröppur. Einnig er
mikilvægt að geta sest í stól, staðið upp úr stól, farið
einn á salerni og klætt sig. Fólk þarf að vera öruggt
með hvaða hreyfingar á að varast, eins og að beygja of
mikið í mjöðm (>90°), snúa aðgerðarfæti of mikið inn á
við, krossleggja fætur og setjast á hækjur sér. Einnig er
mikilvægt að fólk hafi gott vald á þeim æfingum sem
það á að gera heima.
Fólk þarf að verða nær sjálfbjarga með framangreint
á þessum 5–6 dögum sem það liggur inni. Það er ekki
æskilegt að aka bíl sjálf/ur fyrstu 3–5 vikurnar. Það er
ekki æskilegt að vinna erfið heimilisverk til að byrja
með eða bera þunga hluti. Auðveldar lausnir geta gert
lífið léttara fyrst um sinn, eins og að fjarlægja allar
lausar gólfmottur, fjarlægja snúrur t.d frá lömpum,
símum o.fl. Einnig er gott að hafa þá hluti sem mest eru
notaðir í seilingarhæð í svefnherbergi, t.d. nærföt og
sokka, í eldhúsinu og í sjónvarpsherbergi, útbúa mat-
arpakka í frysti, kynna sér heimsendingarþjónustu
verslana í nágrenninu eða fá ættingja eða vini til að
kaupa inn. Þá er gott að eiga stama mottu í bað og
sturtu, eiga langt skóhorn og eiga eða fá lánaðar hækjur
eða göngugrind. Það er því mikilvægt að undirbúa
heimkomu áður en lagst er inn á sjúkrahús.
Að lokum
Einstaklingar með gervilið í mjöðm geta stundað
alla hreyfingu innan ákveðinna marka. Í þessu sem
mörgu öðru gildir að nota almenna skynsemi. Aðalat-
riðið er að varast athafnir þar sem er mikið um óundir-
búnar hreyfingar svo sem boltaíþróttir, hlaup, hopp og
að bera þunga hluti. Muna að hvíld er jafn mikilvæg og
hreyfing! Mikilvægt er að nota skó með góðum sóla
sem veitir fætinum góðan stuðning og fara varlega á
ójöfnu undirlagi og í hálku (Ólöf R. Ámundadóttir,
2005). Það er óhætt að stunda kynlíf stuttu eftir aðgerð-
ina en gæta þarf að stöðu mjaðmarinnar.
Ganga er mjög góð þjálfunaraðferð eins og áður er
sagt og er gott að koma sér upp gönguáætlun og auka
vegalengd og göngutíma smám saman. Það er óhætt að
fara í léttar fjallgöngur án þess að bera mikið. Þá er gott
að hreyfa sig í vatni og er sund ágætt þegar sár er vel