Nesfréttir - 01.12.2014, Síða 20

20 Nes ­frétt ir
U M H V E R F I S H O R N I Ð
Jólatré með nútímasniði er hvergi gamalt
í heiminum. Ýmiskonar trjádýrkun er að vísu
ævagömul um víða veröld og er nærtækt að
minna á ask Yggdrasils í norrænum Eddu-
fræðum eða skilningstré góðs og ills í Gamla
testamentinu. Hið sígræna grenitré hefur og
löngum þótt búa yfir dularfullum lífskrafti.
Rómverjar hinir fornu skreyttu hús sín með
grænum greinum í skammdeginu.
Eftir hin harðvítugu átök siðaskiptanna
suður í Evrópu á 16. og 17. öld fannst mörgum
mótmælendum að afmá þyrfti flest þau atriði
sem minntu sérstaklega á katólskt helgihald.
Eitt þeirra var Betlehemsjatan eða jólajatan.
Í flestum löndum mótmælenda var þessi siður afnuminn eftir siðaskipti, en
hélst þó sumstaðar, til dæmis í Svíþjóð. Eitthvað þurfti þó að koma í staðinn
líkt og þegar Jólaengill eða Frosti Frændi komu í staðinn fyrir heilagan Nikulás
til að útdeila gjöfum.
Það er varla tilviljun að fyrstu fregnir af einhverskonar jólatré eru frá
þýskum mótmælendasvæðum seint á 16. öld. Í fyrstu sást þetta einkum á
jólaskemmtunum fyrir börn iðnfélagsmanna en færðist síðar inn á heimili
þeirra. Á seinni hluta 17. aldar en einkum á 18. öld tók jólatréð að breiðast út
meðal aðalsmanna og kóngafólks víða um Evrópu. Þá var líka byrjað að festa
logandi kerti á greinarnar.
Fram yfir miðja 19. öld þekktust slík jólatré þó naumast hjá öðrum en aðals-
fólki og oddborgurum. Á jólamarkaði fengust hinsvegar litlir jólapíramítar
með ljósum handa almenningi. Það var ekki fyrr en eftir stofnun þýska kei-
saradæmisins árið 1871 sem jólatré fór að breiðast út um allt Þýskaland. Í
Englandi varð jólatré ekki heldur algengt fyrr en eftir að Viktoría drottning og
Albert maður hennar tóku það upp árið 1847.
Jólatréð barst til Norðurlanda laust eftir 1800 og náði einna fyrst rótfestu í
Kaupmannahöfn. Eftir miðja öldina tók það að breiðast út til annarra staða en
varð þó ekki sjálfsagður hlutur í hvers manns húsi fyrr en eftir aldamótin 1900.
Fyrstu merki um jólatré á Íslandi eru frá miðri 19. öld. Þau munu fyrst hafa
sést hjá dönskum kaupmönnum og íslenskum embættismönnum sem höfðu
kynnst því í Kaupmannahöfn. Fyrstu jólatrésskemmtun á Íslandi, sem vitað
er um, heldur Thorvaldsensfélagið í sjúkrahúsinu í Reykjavík 28. desember
1876 fyrir um hundrað fátæk börn. Sjúkrahúsið var þá á efri hæð húss, sem var
kallað Okakerið og stóð þar sem nú er kastali Hjálpræðishersins. Á neðri hæð
hússins var klúbbur og skemmtistaður og þótti þetta harla merkilegt tvíbýli.
Á Íslandi þurftu flestir lengi vel að smíða jólatré úr spýtum því grenitré uxu
ekki villt á Íslandi. Það var ekki fyrr en hartnær öld seinna sem trjárækt hafði
færst svo í vöxt að innlend jólatré kæmu á markað. Skipaferðir gátu tekið svo
langan tíma um þetta leyti árs að innflutt jólatré voru oft búin að fella mikið af
greninu þegar komið var til Íslands. Þau voru því sjaldséð í sölubúðum nokkuð
fram á 20. öld.
Fram yfir aldamótin 1900 sáust jólatré varla á einkaheimilum nema hjá
efnuðum borgurum og þau voru oftast heimatilbúin. Þau gátu verið með ýmsu
móti, en oftast var hafður mjór staur, sívalur eða strendur, og festur á stöðu-
gan fót. Í staurinn voru boraðar holur, oddur telgdur á flatar álmur og þeim
stungið í holurnar.
Þær voru lengstar neðst, styttust uppeftir og stóðu á misvíxl. Á þær voru
kertin brædd föst. Tréð var oftast málað grænt eða rautt og vafið um það eini
eða lyngi ef það var tiltækt. Síðan voru mislitir pokar hengdir á álmurnar. Fyrir
kom að í stað lyngs væri tréð vafið glanspappír og uppistaðan væri úr málmi.
Sumir gátu orðið sér úti um gylltar kúlur og jafnvel englahár.
Á síðustu áratugum 19. aldar fjölgaði jólatrjám meðal hinna efnameiri, og
fyrir aldamótin 1900 má sjá jólatré og jólatrésskraut auglýst í verslunum. Árið
1906 auglýsir Bryde-verslun í Reykjavík, að jólatré af öllum stærðum séu væn-
tanleg með skipinu Vestu nálægt 20. desember. Sennilega er hér um grenitré að
ræða.
Myndin sýnir gamla jólatréð frá Hruna smíðað1873. Það er nú í Húsinu á
Eyrarbakka. Sennilega elsta jólatré landsins. Mynd Guðrún Tryggvadóttir.
Heimildir: Saga jólanna eftir Árna Björnsson. Gefin út 2006.
F.h. umhverfisnefndar,
Margrét Pálsdóttir, formaður.
JÓLATRÉÆtli flestir sjái ekki fyrir sér að eyða öðrum í
jólum uppi í sófa að lesa
jólabækur og narta í kon-
fektmola í leiðinni? Líklega,
en fyrir þá sem vilja bregða
sér út að hlaupa gæti
Kirkjuhlaup TKS verið
skemmtileg reynsla.
Kirkjuhlaup TKS var opin-
berlega hlaupið í fyrsta sinn á annan í jólum 2011 en þá höfðu trimmklúbbsfél-
agar haft það fyrir sið í allnokkur ár að hlaupa góðan hring á þessum frídegi og
telja kirkjur. Einn félagi lenti svo í því að monta sig við Akureyringa sem eiga sitt
kirkjutröppuhlauup og þá var ekki aftur snúið og kirkjuhlaupinu var formlega
hleypt af stokknum. Í fyrsta hlaup mættu 70 vaskir hlauparar og í fyrra voru
þátttakendur hátt yfir 100.
Kirkjuhlaupið hefst með stuttri athöfn í Seltjarnaneskirkju kl. 10 að morgni
annars í jólum þar sem hlauparar safnast saman, syngja smávegis og sóknar-
presturinn sr. Sr. Bjarni Þór Bjarnason flytur stutta jólahugvekju áður en hann
sendir hópinn út í myrkrið. Vegalengdin sem hlaupin er um 14 km og á leiðinni
heilsum við upp á 14 kirkjur eða trúarstaði. Við höfum farið hægt yfir undanfa-
rin ár, stoppað við hverja kirkju til að safna saman hópnum og notið þess að
hlaupa saman í rólegheitum. Þeir sem treysta sér ekki svona langt geta stytt
sér leið og látið nægja að fara að Hallgrímskirkju eða Háteigskirkju. Sérstakur
hlaupastjóri stýrir hraða og leiðir hlaupið. Hringum lýkur svo á upphafstað, við
Seltjarnarneskirkju þar sem rjóðum og glöðum hlaupurum er boðið upp á heitt
súkkulaði og smákökur.
Hlaupaleiðin liggur framhjá eftirfarandi kirkjum: Rússneska rétttrúnaðarkirkja
– Landakotskirkja – Hjálpræðisherinn – Dómkirkjan – Fríkirkjan - Kirkja aðventis-
ta – Hallgrímskirkja – Háteigskirkja - Kirkja óháða safnaðarins – Fossvogskapella
– Friðrikskapella - Kapella Háskóla Ísland – Neskirkja - Seltjarnarneskirkja.
Kirkjuhlaup TKS 2014