Feykir - 15.12.2004, Blaðsíða 21

44/2004 Feykir 13
Rabbað við Hjalta Pálsson frá Hofi um Byggðasögu Skagafjarðar
Góðar viðtökur
Hjalti Pálsson í stofunni heima.
Þriðja bindi byggðasögu Skagafjarðar er nýlega komið út og fjallar
um hinn gamla Lýtingsstaðahrepp, alls 105 býli sem verið hafa í
byggð einhvern tímann á árabilinu 1781-2004. Hjalti Pálsson sagn-
fræðingur frá Hofi í Hjaltadal og fyrrverandi héraðsskjalavörður er
ritstjóri þessa bindi eins og hinna fyrri og höfundur meginhluta
textans en hann hefur einnig tekið stærstan hluta Ijósmynda í
bókinni. Hún er mikil að vöxtum, alls 528 blaðsíður í stóru broti
með hátt á sjöunda hundrað Ijósmyndum, kortum og teikningum.
Byggðasaga Skagafjarðar er efalítið stærsta og metnaðarfyllsta
verkefni af þessu tagi sem ráðist hefur verið í á íslandi til þessa.
Nú þegar þriðja bindi
byggðasögunnar kemur úr, er
það að einhverju leyti
frábrugðið hinum bindunum
tveimur?
Efnislega er það auðvitað
írábrugðið en uppbygging þess
er hin sama. í upphafi fór
talsverður tínri í að hanna
verkið ef svo má segja. Hvernig
átti að byggja það upp, hvað átti
að vera í því og hverju átti að
sleppa. Til dænris var tekin sú
stefna að sleppa að nrestu
umfjöllun um fólk, þ.e. eldri og
yngri ábúendunr, einbeita sér
frenrur að jörðinni sjálfri, nr.a.
vegna þess að undanfarin ár
hafa verið gefnar út fjölnrargar
bækur af æviskrám ábúenda. I
þessu verki eru eiginlega
æviskrár jarðanna.
í nrörgunr sveitunr landsins
hafa r’erið gefirar út einskonar
byggðasögur þar senr taldar eru
jarðir og gerð á þeinr lítilsháttar
lýsing, getið bygginga og áhafir-
ar og núverandi ábúenda, jatrr-
vel fyrri ábúenda en sjaldnast
lengra aftur en unr 1900.1 þess-
unr bókunr einskorðast unr-
fjöllun hverrar jarðar við 1-2
blaðsíður. Ég vildi gera þetta á
nrun víðtækari hátt en áður
hafði tíðkast. Byggð var upp
ákveðin efhisgrind sem síðan
hefúr verið skrifað inn í.
í upphafi umfjöllunar hverr-
ar jarðar er gefin lýsing á
staðháttunr og landgæðunr,
sagt frá byggingunr og tafla yfir
fólk og áhöfn á tínrabilinu
1703-2000. Þá er yfirlit unr
eignarhald og tekirar upp ganrl-
ar jarðalýsingar og fasteigna-
nrat. Síðan tekur við sögulegur
kafli senr nrjög er breytilegur frá
einni jörð til annarrar. Þar er
stiklað á atburðunr og sögu-
legunr örnefirunr eða atvinnu-
háttum, en síðast er að jafhaði
greint frá fornbýlunr eða seljunr
senr tilheyrðu jörðinni og þau
ævinlega staðsett með GPS-
staðsetningartæki. Að síðustu
er svo sanrfellt ábúendatal frá
1871-2004.
Hverjir eru aðalhöfundar
efnis í þessu bindi?
Rósmundur Ingvarsson f.v.
bóndi á Hóli í Lýtingsstaða-
hreppi skrifaði stærsta hlutann
af sveitarfélagslýsingunni en
Egill Bjarnason f.v. ráðunautur
hefur einnig unnið ákveðna
verkþætti, t.d. töflurnar unr fólk
og áhöfn jarðanna, frunrdrög
að jarðalýsingununr og ábú-
endatalið frá 1950-2004, en
Guðnrundur Sigurður Jóh-
annsson ættfræðingur yfirfór
ganrla búendatalið, leiðrétti
margt og fyllti í nrargar eyður.
Sjálfur hef ég síðan skrifað
annan texta, einnig alla nryrrda-
texta.
Hefur vinna við Byggða-
söguna þá breyst eitthvað og
þróast eða er allt í föstum
skorðum?
Að nrestu er þetta í föstunr
skorðunr en þó eru nokkur
atriði sem eru nú betur unnin
og nákvæmar heldur en í fýrstu
bók, t.d. kaflinn unr eignarhald
og einnig reynt að vanda betur
til Iandlýsinga.
Einhver forvitnilegasti kafl-
inn í þessari bók er um forna
eyðibyggð í Vesturdal og þó
að Lýtingsstaðahreppur hinn
forni eigi sér merka sögu hlýt-
ur Vesturdalurinn að vera þér
ofarlega í huga sem
fræðimaður?
Þetta byggðarsvæði hefur verið
tiltölulega lítið kannað og
heimildir unr fornbyggðina þar
mjög af skornum skammti.
Raunar eru það aðeins Daniel
Bruun höfuðsnraður árið 1897,
Margeir Jónsson kennari á
Ögnrundarstöðunr unr 1930 og
Guðrún Sveinbjarnardóttir
fornleifafræðingur á árununr
1982-1984 senr hafa gert þar
einhverjar rannsóknir.
Margir þekkja til Hraun-
þúfuklausturs inni í botni
Vesturdals, aðeins rúnrlega 20
knr frá rótunr Hofsjökuls, en
fæstunr er kunnugt unr önnur
býli á svæðinu og í nokkrunr
tilfellunr voru þau algjörlega
týnd nema nöfnin.
Ég neita því ekld að ég hef
lagt meiri tíma og fyrirhöfh í
þennan kafla síðustu þrjú árin
en nokkurn annan og mér
hefúr tekist að leiða franr og
staðsetja öll þau fornbýli sem
einhverjar heimildir greina. Ég
hef einnig reynt að varpa
skýrara ljósi á ýmsa staði og
konrið ffanr nreð nýjar tilgátur
unr nokkra staði, nr.a. nreð því
að rýira betur í bréf frá 1729
senr Jón Magnússon í Sól-
lreinrunr í Sæmundarhlíð sendi
bróður sínunr Árna Magnús-
syni handritasafnara í Kaup-
mannahöfn þegar hann bað
hann unr upplýsingar varðandi
H raunþúlhklaustur.
Hvað getur þú sagt olckur í
stuttu máli um byggð á land-
námsöld í Vesturdal og
Austurdal í Skagafirði?
Innsti lrluti byggðar í Lýtingss-
taðahreppi var og er
Vesturdalur senr byrjar þar sem
Tungusveit endar við Tungu-
háls og teygir sig unr 25 km inn
til landsins að innsta býli þar til
forna, Hraunþúfúklaustri, sem
er aðeins um 20 knr frá rótunr
Hofsjökuls. Hofsvellir, senr er
nýbýli frá landnámsjörðinni
Hofi, og Litlahlíð þar á nróti,
austan ár, eru nú innstu byggð
ból í Vesturdal.
Innan við Hof hefúr unr
aldaraðir ekkert byggt býli verið
vestan ár en tveir bæir innan við
Litluhlíð: Giljir þar sem enn er
búrekstur þótt heinrilisfólkið sé
flutt þaðan og Þorljótsstaðir
sem fóru síðast í eyði 1943. Að
frátöldum þessunr tveinrur
bæjunr Irafa verið til forna
a.nr.k. 12 býli innan við
Litluhlíð og Hof. Sú byggð er
frá fyrstu öldunr Islands-
byggðar, gróflega áætlað frá 950
franr á 13. öld, öll konrin í eyði
áður en nokkrar skráðar heinr-
ildir konra til sögu. Aldurs-
greiningin byggist á nokkrunr
athugununr senr gerðar lrafa
verið á gjóskulögunr í allnrör-
gunr þessara bæjarrústa. Ljóst
er að aldrei síðan hefrir franr-
hluti Vesturdals verið í byggð.
Þetta varpar fram spurn-
ingunr sem ekki er auðsvarað.
Hvers vegna teygði byggðin sig
langt inn til dala svo snenrnra á
tínrunr þegar ætla nrá að fólks-
fjöldi hafi ekki verið nreiri en
svo að vel hafi rúnrast í
lágsveitununr. Var byggðin
gisnari og jarðir stærri í lág-
sveitunr á þessunr tínra? Voru
stórbændur og höfðingjar, í
þessu tilfelli niðjar Eiríks land-
námsnranns á Hofi, e.t.v að
tryggja yfirráð sín yfir landinu
nreð því að setja þar niður
skjólstæðinga sína víðs vegar?
Ef verið hafa sanrtínris allt að 12
bæir á þessu svæði, franran við
síðari alda byggð í Vesturdal,
hefúr fólksfjöldi þar vart verið
undir 100 nranns. Var nrann-
fjöldi e.t.v. nrun nreiri á
þjóðveldisöld en talið hefur
verið?
En hefúr þú eitthvað fyrir þér
í því að þetta hafi ekki bara
verið sumarsel eða beitarhús?
Af þeinr 18 stöðunr senr ég hef
nrerkt inn á fornbýlakortið af
Vesturdal er ég viss unr að þrír
þeirra hafa einungis verið
sumarsel, kunna þó að hafa
verið fleiri. Einn eða tveir voru
beitarhús, einn hefúr verið ábýli
í upphafi, síðar sunrarsel og
loks beitarhús.
Raunar eru einungis einn
eða tveir staðir sem ég er í vafa
nreð að skilgreina, hvort þar
hafi verið býli eða einungis
beitarhús, eða e.t.v. sumarsel.
Hitt tel ég að lrafi verið staðir
nreð fastri búsetu unr lengri eða
skenrmri tínra.
Þegar ég kenr á fornar tóftir,
senr ekki er ljóst hvers eðlis eru,
fer ég fljótlega að leita hvort ég
sjái nrerki unr túngarð. Ef ég
finn hann eða slitur af lronunr
er ég nokkuð viss unr að þar
hefur verið föst búseta. Ég er
búinn að skoða 100-200
seltóftir og þar finnast aldrei
nrinjar unr túngarða enda nreð
öllu tilgangslaust að byggja þá
þar senr einungis var hafst við
6-7 vikur á sunrri. Seltóftir hafa
líka ákveðið byggingarnrunst-
ur. Þar eru 2-4 smákofar, oftast
sanrbyggðir, og ævinlega
nrjaltakvrar.
Flest hafa þetta verið snrákot
þar sem nrátti búa við geitur og
sauðfé senr þurftu lítið lrey og
gátu að nriklu leyti gengið sjálf-
ala. Heyskapur hlýtur að lrafa
verið lítill en landkostir voru