Feykir - 15.12.2004, Blaðsíða 23

44/2004
15
Frá Þorljótsstöðum í Vesturdal 19. september 2002. Syðri-Klauf við Hofsá og
út frá henni Flatirnar. aðalengjaland Þorljótsstaða.
áreiðanlega mun betri á land-
námstíð og landið algróið til
fjalla. Víst má telja að Heklu-
gosið 1104 hafi orðið afdrifaríkt
þessari framdalabyggð. Líklegt
er að hún hafi lagst af með öllu
meðan land var að jafna sig og
þá e.t.v. ekki byggst aftur nema
að litlu leyti. í kjölfar slíkra
áfalla fylgdu oft harðindi og
óáran sem leiddu til skepnu-
fellis og síðan manndauða. Þá
rýmkaðist um jarðnæði í
meginbyggðum.
Hvernig gastu fúndið þessa
týndu bæi?
Til forna voru fjórir bæir fram-
an við Þorljótsstaði austan
megin árinnar. Kunnugt var
um þrjá þeirra en einn var
týndur. í svokölluðum Reit
voru líka fjórir bæir, en það er
landsvæði á móti Þorljóts-
stöðum, vestan Hofsár, milli
Hrafnsgils að norðan og
Fossárgils að sunnan. Þessir
bæir voru allir týndir, helst að
menn hefðu spurnir af Skógum
en þó gat enginn vísað á þá
nákvæmlega.
Haustið 2002 fór Guðsteinn
í Laugardal með mér ríðandi
ffam í Reit og fúndum við þá
Skóga eftir talsverða leit. Minjar
um þá voru greinilegar á yfir-
borði, nærri efst í gróðurlend-
inu nokkru framar en á móti
Þorljótsstöðum. Erfiðara var
með Fossa, Hrísastaði og
Miðmundarlæk. Ég flaug yfir
svæðið og fór nokkrar göngu-
ferðir til að leita þessara bæja en
hvergi sáust á yfirborði glögg
ummerki um húsatóftir. Þarna
er víða mikið hríslendi en loks
var ég búinn að sigta út eina 4-
5 staði sem ég taldi verulegar
líkur á að geymdu tóftir í jörðu.
Loks var það í júlí s.l. að ég
fékk með mér Þór Hjaltalín
minjavörð og Guðnýju Zöega
fornleifafræðing hjá Byggða-
safninu, ásamt Helga Jónssyni
jarðfræðinema á Náttúru-
stofúnni. Og að fengnu leyfi
landeigenda og fornleifavernd-
ar fórum við ffam í Reit og
grófúm þar á fjórum stöðum.
Árangur varð næstum eins og
hann gat bestur orðið. í ljós
kom að í þrernur könnunar-
skurðum sem við grófum voru
greinileg ummerki torfveggja.
Þar með var staðfest tilvist
mannvirkja á þessum stöðum
og þá líklega fúndnir bæirnir
Fossar, Hrísastaðir og
Miðmundarlækur.
Þetta eru svosem ekki einu
fornu búsetusvæðin sem kom-
ið hafa í leitirnar í Lýtings-
staðahreppi. Ég get t.d. nefiit
miðaldabæ í landi Mælifells
ffammi í Haukagilsheiði, niður
við Stafnsgil, og mjög forvitni-
legt byggingarsvæði á Hæðar-
nesi langt ffammi á Goðdala-
dal. Báðir þessir staðir eru í
rúmlega 400 metra hæð yfir sjá-
varmáli.
Hvað Austurdalinn varðar
heflir verið álíka fornbyggð þar,
þó líklega fleiri bæir. Hana tek
ég til athugunar í næstu bók.
Hvaða bindi kemur svo næst
og hversu mörg eru eftir?
Nú liggur fýrir að taka
Akrahreppinn. Hann er
svipaður I.ýtingsstaðahreppi að
stærð og mun fylla tjórða bindi
Byggðasögunnar. Mér sýnist að
Byggðasagan verði í allt 8 bindi.
í fimmta bindi verða Rípur-
hreppur, Viðvíkurhreppur og
Hólahreppur. í sjötta bindi
kemur Hofshreppur. Hann er
mjög stór. Sömuleiðis Fljóta-
hreppur sem einnig fyllir heilt
bindi. Þá er eftir Fellshreppur
sem er lítill. Ég hygg að best
verði að hlaupa yfir hann og
setja í áttunda og síðasta bindið
en þar munu koma mjög ítar-
legar nafnaskrár, yrf'i r ábúendur
og önnur mannanöfn, staða-
nöfii og atriðisorð. Þessar skrár
eru lykilatriði til þess að hægt
verið að nota þetta mikla safnrit
til allskonar úrvinnslu upplýs-
inga. Það munu aðrir gera síðar
meir.
Heldur þú að þér muni endast
Uf og starfsþrek til að ljúka
við öll bindin?
Ef ég má sjálfúr ráða mun svo
verða. Nú er búið að vinna
ákveðna verkþætti fyrir allt
héraðið, svosem ábúendatal,
drög að jarðalýsingum og töflur
um fólk og áhöfn. Ég er nú að
mestu orðinn einn við byggða-
söguritunina og held það
kannski raunhæft að koma frá
mér tveimur bókum á fimm
árum. Við skulum segja að
miðað við óbreyttar ástæður
muni taka 12 ár til viðbótar að
klára þetta. Byggðasöguritunin
mun þá taka 20 ár.
Svona útgáfa lilýtur að vera
dýr. Varla stendur hún undir
sér?
Það er alltaf afstætt hvað er
dýrt. Það kostar kannski 100
miljónir að gera upp eitt hús,
sem grotnar svo aftur á nokkr-
um áratugum. Ég leiði hjá mér
að reyna að reikna út hvað
Byggðasagan muni kosta, ég
hirði bara kaupið mitt.
En hvað á ég að segja. Prent-
kostnaðurinn einn á þessu
bindi er hátt í 6 milljónir fyrir
utan virðisaukaskatt. Þá er eftir
öll vinna við að búa til efúi
bókarinnar. Ef allt er talið má
hugsa sér að meðaltalskostn-
aður sé 150-200 þúsund á
-hverja jörð miðað við núver-
andi verðlag. En þessir pen-
ingar munu skila sér að veru-
legu leyti aftur í sölu bókar-
innar. Þó held ég aldrei hafi
verið reiknað með að útgáfan
yrði gróðafyrirtæki peninga-
lega. Það er fyrst og fremst verið
að hugsa urn að skapa menn-
ingarverðmæti en sú heimilda-
vinna og upplýsingasöfnun
sem hefur verið unnin mun
síðar nýtast á marga vegu, t.d. í
ferðaþjónustu, fornleifaskrán-
ingu og landskipulagsvinnu
ýmis konar.
Eru allir ánægðir með þessa
byggðasögu?
Það er sjálfsagt misjafnt og
sumir láta sig þetta auðvitað
litlu skipta en eftir að fyrsta
bókin kom út hef ég ekki heyrt
talað um að ætti að hætta við
þetta verkefni.
Ég hef fengið ótrúlega góðar
og jákvæðar viðtökur en ég hef
líka sem betur fer fengið ákúrur
fyrir vitleysur. Það er nauðsyn-
legt að fá ábendingar um
skekkjur og hollt að hlusta á
réttmæta gagnrýni. Annars er
maður í stórri hættu með að
ofmetnast. Menn geta orðið
dálítið hreykslaðir á að sjá rangt
farið með hluti sem þeir sjálfir
vita og þekkja. En það er
afskaplega auðvelt að gera
skekkjur. I svona verki eru
tugþúsundir atriða sem þarf að
gæta að séu rétt, og það tekst
aldrei að sigla fyrir öll sker.
Sú vinnuregla er viðhöfð að
senda alla jarðartexta til skoð-
unar hjá ábúendum eða ein-
hverjum kunnugum áður en
gengið er ffá þeim til prentunar.
Þannig fást margar leiðrétt-
ingar. En þó að takist að leið-
rétta fjölmörg atriði eru samt
alltaf einhver sem fljóta fram
hjá. En mér er bæði ljúft og
skylt að þakka þær móttökur
sem ég fæ á bæjum. Ég heim-
sæki hverja einustu jörð og kem
oftlega á sumar. Ég verð að fá
lágmarks yfirsýn á landið og
nýti mér einnig mikið munn-
legar upplýsingar heimilda-
rnanna.
f þessari bók er fullt af
skemmtilegum innskots-
greinum og sögum. Segðu
okkur nú eina góða sögu úr
bóldnni að lokum.
Þar er nú af töluvert mörgu að
taka þvi eins og þú segir er
drjúgur hluti bókarinnar inn-
skotsefni þar sem ég leiði fram
ýmis konar efni er tengist
jörðunum. Þetta geta verið
þjóðsögur, vísur eða frásagnir
ýmis konar af körlum og kerl-
íngurn.
Kannski ég segi þér eina af
Símoni Dalaskáldi.
Álftakólfurinn úr Kálfa-
tjörn. Símon Dalaskáld átti
lengi við veikindi að stríða sem
að hluta til voru af geðrænum
toga. Á árunum fyrir alda-
mótin 1900 var hann
húsmaður í Gilhaga. Þá var
samtíða honum þar annar
húsmaður, Lárus Þorsteinsson
sem búið hafði á Tunguhálsi og
var faðir Elínborgar skáld-
konu. Símon leitaði margra
ráða til að bæta heilsu sína og
ekki trútt um að sumir gerðu
sér smágaman að. Eitt var það
að hann fann upp á að taka inn
pipar og fannst fróun í að
brenna sig innan með honum.
Þá kom að því að séra
Vilhjálmur í Goðdölum trúði
Símoni fyrir því að það væri
eðli piparsins að hann deyfði
allar tilfinningar manna, þar á
meðal til kvenna. Þannig hafi
munkar notað pipar af þessum
ástæðum og fyrir það séu þeir
sem aldrei kvænist kallaðir
piparsveinar. Símoni brá mjög
við þetta, hætti piparneyslunni
þegar í stað og var í öngum
sínum um sinn. Lárus tjáði
honum þá að reynandi væri
fyrir hann að borða lauk því
hann verkaði alveg öfLigt við
piparinn.
Eftir þetta notaði Símon
lauk í mörg ár til að viðhalda
náttúrunni. Um nokkurt skeið
tók hann inn púður uppleyst í
brennivíni og hugði að herða
með því skapið til varnar
veikinni. Margt var honum
fleira ráðlagt. Eitt var að drekka
seyði af álftakólfi sem er
rótarstöngull reiðingsgrass.
Lárus sagði Símoni að álfta-
kólfúr væri í Kálfatjörn. Símon
lagði strax á Jörp og reið að
Kálfatjörn. Þegar hann kemur
heim aftur er hann holdvotur
upp í mitti og heilsar hverjum
manni sem hann mætti með
þessum orðurn: „Þetta er
ankotanþ vitleyþa, það er
enginn álftakólfur í Kálfa-
tjörn." Kom þetta ávarp flatt
upp á þá sem ekkert vissu um
tildrögin. Lárus kímdi að þessu
og sagðist vera hræddur um að
Símon þekkti ekki álftakólf eða
hefði ekki leitað nógu vel. En
Símon lagði fæð á Lárus.
Nokkru síðar kom Lárus fram-
an úr Vesturdal og reið þá
niður að Kálfatjörn. Þegar
hann kom í baðstofuna í
Gilhaga rétti hann Símoni
stórt bindi af álftakólfi. Símon
spratt upp og tók við fegins-
hendi og sagði: „Hafðu
bleðþaður gert." Og hélst
vinátta þeirra upp frá því söm
og áður.
Hraunþúfugil I Vesturdal. Hraunþúfurani teygir sig fram í forgrunni myndar
milli Runukvíslar og Hraunþúfuár. Vinstra megin er Hellishlíðin og
Hraunþúfustapinn er gengur þar lengst fram en á móti honum er
Hólófernishöfði.