Norðurslóð - 16.12.1992, Síða 13

NORÐURSLÓÐ —13
Solveigu Jónsdóttur teiknaði Arngrímur Gíslason
Gamli bærinn á Ytra-Hvarfi.
inn til sögunar 1886. Jóhann varð sparisjóðs-
haldari eða sparisjóðsstjóri hins nýja spari-
sjóðs. Því starfi gengdi hann fyrstu 15 árin eða
til 1899. Allan þann tíma var sparisjóðurinn
staðsettur á Ytra-Hvarfi.
Jarðabætur
Lög um búnaðarfélag fyrir Svarfaðardal voru
til umræðu í sveitarstjóm árið 1880 en félagið
komst ekki almennilega á legg fyrr en 1886
sökum hallærisins sem yfir dundi á ámnum
þar á milli eins og segir í fundargerð frá 1886.
Jóhann varð þar fyrsti formaður og í gegnum
félagið beitti hann sér fyrir ýmsum framfara-
málum í landbúnaði. I gömlum heimildum er
þess getið að Jóhann hafi beitt sér fyrir því að
ráða verkfróðan mann til jarðvinnslustarfa um
1870. Varð það úr og nýtti hann sér það sjálfur
meira en flestir aðrir og stórbætti ræktun hjá
sér árið 1871.
Það em ekki til miklar heimildir um bú-
skapinn á Ytra-Hvarfi á þessum tíma en miðað
við það sem finna má hefur hann verið traust-
ur. A áratugnum 1870 til 1880 vom miklar
jarðabætur - tún sléttað og nýr bær byggður. A
fjöl sem varðveist hefur úr framstofunni í
gamla bænum er skorið út ártalið 1875 og á
aðra fjöl sem var í baðstofunni ártalið 1877 og
sýna þau ártöl byggingarár þessara húsa. Það
er því greinilegt að þau hafa byggt jörðina og
bætt mjög mikið snemma á búskaparárum sín-
um. Hvarfsbúið var í hópi sex til sjö stærstu
búa hér í dalnum í þeirra tíð. Kýr vom 3-5, ær
40-50 og sauðir 30-40. Heimilið var alla tíð
mannmargt. Þar vom mörg vinnuhjú.
Aðalbjörg Jóhannsdóttir, sem vann það
þrekvirki að búa út úrdrátt úr dagbók Jóhanns
til birtingar í Norðurslóð, fann það út, að árið
1888 þegar Jóhann byrjar að skrifa dagbók sína
vom til heimilis á Ytra-Hvarfi auk þeirra
hjóna: böm þeirra fimm, einn tengdasonur,
Olafur maður Jómnnar, tvö fósturböm, sex
vinnuhjú og eitt bam hjóna sem vom þama
vinnuhjú. Samtals em þetta 17 manns. Það gef-
ur að skilja að það var mikið verk að stjóma
svo stóm heimili. Ekkert vafamál er að sú
stjómun var að mestu í höndum Solveigar og
hefur það hentað henni ágætlega vel. Hún var
hygginn stjómandi en um leið stjómsöm og
mikill vinnuþjarkur. Búhyggindi og stjómsemi
Solveigar hafa orðið til þess að Jóhann gat far-
ið af bæ jafn mikið og raunin var á. Solveig sá
einfaldlega um að það var gert sem gera þurfti.
Þeim hélst vel á vinnuhjúum og þótti gott að
vera í vinnumennsku á Ytra-Hvarfi.
Við sjóinn
Eins og nokkur önnur býli í Svarfaðardal var
Ytra-Hvarfsbúið með sjóbúð niður á Bögg-
versstaðasandi, þar sem nú er Dalvík, og var
hún einfaldlega kölluð Hvarfsbúð. Einnig var
hjallur í eigu búsins þar sem fiskur var hengd-
ur upp. Aðstaðan hér niðurfrá var vegna út-
gerðar sem Jóhann stundaði um árabil. Hann
er skráður fyrir hálfum sexæring árið 1875 og
á báta fram yfir 1890 í sameign með öðmm.
Reikningar sameignarfélags hans og Jón Run-
ólfssonar fyrir árin 1886 og 87 hafa varðveist
og em geymdir á Héraðsskjalasafninu hér á
Dalvík. Árið 1883 eignast hann hlut í þilskipi
sem bar nafnið Pólstjarnan. Pólstjaman fórst
árið 1887. Mannbjörg varð utan skipstjórans.
Það kemur fram í dagbók Jóhanns hversu
upptekinn hann er í raun af því sem er að ger-
ast við sjóinn. Mjög reglulega tíundar hann
hvemig fiskast á hverjum tíma og eins hverju
menn vom að beita og svo framvegis. En á ár-
unum sem hann heldur dagbók var hann hætt-
ur eigin útgerð en hugurinn var þó við sjóinn.
Að mínu mati gerir hann sér vel grein fyrir að
framtíð þessa byggðalags muni velta á upp-
byggingunni við sjóinn. Sennilega hafa veiðar
og vinnsla Norðmanna á sfld sem áður er
minnst á haft þar áhrif. Á einum stað í dagbók-
inni segir hann (30. nóv. 1896) „Mörg gufu-
skip norsk liggja enn inn á firði og leita eftir
síld - og margir íslenskir veiða einnig í net sín
og selja Norðmönnum fyrir peninga út í hönd,
- og hafa ýmsir haft mikinn hag af því.“
Samgöngubætur
Á ámnum sem hann heldur dagbók er hann
hættur hreppstjórastörfum og í hreppsnefnd.
Hann er enn sparisjóðshaldari og í sýslunefnd
til 1895. Þó hann sé ekki í sveitarstjóm er hann
engu að síður mjög afskiptasamur um helstu
mál sveitarinnar og virðist gerast eins og af
sjálfu sér að hann er þar staddur sem framfara-
málin em. Virðist hann vera mikið með hug-
ann við samgöngubætur innan sveitar. Brýr
vom byggðar yfir Skíðadals og Svarfaðar-
dalsár. Þó aðrir væm gerendur við sjálfa smíð-
ina var hann á bakvið. Þegar illa gekk að fjár-
magna framkvæmdimar stóð hann fyrir al-
mennri söfnum meðal hreppsbúa og náði að
skapa það andrúmsloft sem lifði lengi eftir að
hann féll frá og birtist í stórmerkilegri sjálf-
boðavinnu við vegagerð í Svarfaðardal á
fyrstu áratugum 20. aldar.
Einn er sá þáttur í störfum Jóhanns sem ég
hef ekki nefnt, þar á ég við dýralækningar
hans. Hann var að sjálfsögðu sjálfmenntaður í
þeim fræðum en náði þar miklum árangri.
Margar ferðir var hann búinn að fara á aðra
bæi til að lækna kú eða hest þessi ár sem dag-
bókin nær yfir og mörgum kúnum var hann
búinn að bjarga. Maður getur ímyndað sér
þakklæti kotbónda þegar honum tókst að
bjarga einu mjólkurkúnni á heimilinu eins og
oft gerðist.
Vormaður Svarfaðardals
Ég hef hér í all löngu máli farið í gegnum lífs-
hlaup Jóhanns á Ytra-Hvarfi. Þó er það hvergi
nærri tæmandi. Heimildir um athafnir hans og
þátttöku í framfaramálum eru þó nokkrar til.
Jóhann Jónsson hefur verið kallaður vormaður
Svarfaðardals. En mér varð þó ekki ljóst fyrr
en ég fór að grúska í heimildum og raða þeim
saman hvflíkur atorkumaður og eldhugi hann
var. Kyrrstaðan í íslensku samfélagi var mikil
öldum saman og allt fram í byrjun 19. aldar.
Upp úr miðri öldinni er allt að fara á hreyf-
ingu. Framsýnir atorkumenn fengu tækifæri
sem kynslóðimar á undan höfðu ekki fengið
eða skapað sér. Jóhann á Hvarfi greip þetta
tækifæri hér í Svarfaðardal. Hann varð leið-
toginn og gerandinn og því vel af sæmdarheit-
inu vormaður kominn.
Það hefur minna farið fyrir Solveigu í þess-
ari umfjöllun. Ég tel víst að það sé ekki í fyrsta
sinn sem svo fer þegar fjallað hefur verið um
þau Hvarfshjón. Mitt mat er að hún eigi í raun
mikinn hluta af gerðum hans. Hvort tveggja er
að þau virðast hafa verið samrýmd og vafalítið
hefur hún tekið þátt í mótun hugmynda um
hvað vinna þurfti til framfara og svo hitt að bú-
reksturinn hefur að mestu verið í hennar hönd-
um. Það veitti Jóhanni síðan það svigrúm sem
hann þurfti til athafna í almanna þágu. Það er
svo annað að þetta hefur hentað Solveigu afar
vel. Hún var stjómsöm að eðlisfari og því hef-
ur hún fengið að ráðskast í búskapnum eins og
hún vildi og í friði fyrir bónda sínum.
Bæði hafa þau verið skapstór en komist vel
af við fólk. Það birtist meðal annars í að þau
áttu létt með að fá góð vinnuhjú og svo því hve
Jóhanni reyndist reyndist létt að laða fólk til
verka og samfylkja fólki í almennaþágu. í bók
Bjöms R. Ámasonar, Sterkir stofnar, er kafli
um Jóhann á Hvarfi og þar lýsir Bjöm honum
svo: „Jóhann á Hvarfi var fremur lítill maður á
vöxt. Höfuðið fallegt, ennið mikið og frítt,
andlitsfallið þokkasamt og hýmbragð í svip og
augum. Stundum glettinn í tilsvörum og
kímnigáfu hafði hann ríka. Maður allgeðríkur,
og átti hann þann þátt eigi langt að sækja. Var
þó prúðmenni að jafnaði, og húsbóndi þótti
hann ágætur. Maður stjómlaginn, og hvar-
vetna var málafylgi hans ömggt og drjúgt til
sigurs. Hann var maður einkar gestrisinn og
flestum skemmtilegri heim að sækja, og var
sem hann hefði umtalsefni tiltæk, sem öllum
hæfði.“
Af heimilisiðnaði
Eins og fram hefur komið hefur verið gott á
milli þeirra hjóna og hafa þau að líkindum ver-
ið samrýmd. Þó segir sagan að Solveig hafi átt
afar erfitt með að þola þegar Jóhann smakkaði
vín. Einhvejar sögur fara af honum sem vín-
manni og gleðimanni. Til að sannreyna sann-
leiksgildi þessara sagna var talið saman hversu
oft Jóhann tíundaði í dagbókinni kaup á
brennivíni. Reyndist það vera alls 4 sinnum á
því 12 ára tímabili sem um ræðir. Þó það hafi
verið upp í 3 lítra í senn þá vísar það nú tæpast
til óreglu.
Um heimilisiðnað á þessu svið eru ekki til
miklar heimildir utan sögu sem Tryggvi afi
minn á Hvarfi sagði. Þannig var að þegar hann
var 11 eða 12 ára hafði hann týnt kvíám sem
hann sat yfir. Hann fór heim á bæ en fékk
óblíðar móttökur, átti hvorki að fá þurrt né vott
fyrr en hann kæmi með æmar. Hann sagðist
hafa verið sárþyrstur og harmað að fá ekkert
að drekka áður en hann legði af stað aftur.
Hann mundi þá eftir að hann hefði séð karlana
fara út í skemmu og fá sér úr tunnu þar, og að
þeir hefðu hresst mikið við það. Því fer hann
inn í skemmu og finnur tunnuna, fær sér vel að
drekka, hressist í fyrstu og fær sér því meira og
meira. Þegar hann kemur út á hlað aftur hefur
heimurinn eitthvað snúist fyrir augunum á
honum. Hann er síðan drifinn inn í bæ, háttað-
ur ofan í rúm og sefur samfellt í nær tvo sóla-
hringa. I tímatali Tryggva á Hvarfi var þetta í
fyrsta sinn sem hann var undir áhrifum af vín-
anda.
Ef maður spyr einskis...
Starfsþrek Jóhanns hefur verið ótrúlegt allt
fram undir það síðasta. Það má þó merkja það
af dagbókinni að tvö síðustu árin sem hann
lifði hefur hann farið að missa þrek. Hann seg-
ist finna fyrir í fótum og bendir ýmislegt til að
hjartað hafi verið farið að gefa sig. Það er álit
manna að hann hafi fengið heilablæðingu síð-
ari hluta aprflmánaðar árið 1901 og dó
nokkrum dögum síðar eða 4. maí það ár á 65.
aldursári. Hann var síðan jarðsunginn frá Völl-
um að viðstöddu miklu fjölmenni. f héraðs-
skjalasafninu hér á Dalvík er geymt handrit að
erffljóði um Jóhann Jónsson sem talið er eftir
Þorsteinn Þorkelsson títtnefndan.
Solveig lifði 27 árum lengur en maður
hennar. Jóhann sonur hennar tók við jörðinni
að því er virðist strax eftir að pabbi hans dó og
bjó þar næstu fjögur árin. Það hefur þó sýni-
lega verið litið á það til bráðabirgða, hvort sem
það hefur þá þegar verið ákveðið að Tryggvi
tæki við jörðinni eða ekki, því Jóhann var far-
inn að byggja sér hús niður á Dalvík og stofn-
setur þar verslun 1902. Það er merkilegt að
Solveig skyldi ekki sjálf brúa það bil í bú-
skapnum sem þurfti. Hún hafði stjómað þessu
öllu hvort eð var. Líklegasta skýringin á því er
að hún var þá þegar farin að missa sjón en varð
síðan alveg blind síðustu árin. Eitthvað mun
hún nú hafa reynt að stjóma búskapnum hjá
sonunum í það minnsta eftir að Tryggvi tók
við og segir sagan að þá hafi slegið í brýnu
milli þeirra. Allt var þetta skapsórt og bömin
líka. I ellinni átti enn betur við en áður að hún
var „fróðleiksfús í meira lagi“ og kölluðu nú
sumir forvitni. En þetta var ósköp eðlilegt.
Þegar sjónin hvarf hætti hún að geta lesið og
spurði því þeim mun meira. Ef hún var sökuð
um forvitni svaraði hún einfaldlega: „Ef mað-
ur spyr einskis veit maður ekki neitt.“ Hún
andaðist í hárri elli 12. maí 1928, þá á 89. ald-
ursári.