Norðurslóð - 13.12.1995, Síða 4

4 — NORÐURSLÓÐ
Sveitapiltur
haslar sér völl
Um minningar Valdimars Jóhannssonar
I
Ein af ævisögum haustsins var
bókin Eg skrifaði mig í tugthús-
ið, minningar Valdimars Jóhanns-
sonar hókaútgefanda, sem Gylfi
Gröndal skráði. Valdimar er einn
af merkustu öldungum í hópi
Svarfdælinga, stendur nú á átt-
ræðu, og kann frá ýmsu að segja af
löngum ferli. Var því vel til fundið
að láta skrá minningar hans. Það er
líka sannast mála að öllum sem
kynnst hafa Valdimar og heyrt
hann segja frá eftirminnilegum at-
vikum í lífi sínu mun þykja hann
hér lifandi kominn. Þetta er því vel
heppnuð og skemmtileg minninga-
bók, enda fer saman að sögumaður
er skýr í máli og frásögn og skrá-
setjarinn kann prýðilega til sinna
verka. Gylfi Gröndal hefur skráð
margar viðtalsbækur og ævisögur.
Hann hefur reyndar komið við
sögur Svarfdælinga fyrr, því hann
skráði ævisögu Kristjáns Eldjárns.
Nýtur hann vafalaust þess kunn-
ugleika á Svarfdælingum sem
hann þá öðlaðist, við skráningu á
minningum Valdimars. Hér er líka
um samtíðarmenn að ræða og
jafnaldra.
I Norðurslóð er eðlilegast að
dvelja við minningamar úr Svarf-
aðardal, enda eru þær líka drjúgur
hluti bókarinnar. Samt er rétt að
gefa yfirlit um ævi- og starfsferil
sögumannsins sem hér er rakinn.
II
Valdimar Jóhannsson var ungur
piltur í Hreiðarsstaðakoti og þráði
að komast í menntaskóla, enda hið
besta til náms fallinn. Hann áform-
aði að taka inntökupróf í Akureyr-
arskóla þegar örlögin gripu í taum-
ana, hann veiktist af berklum, - úr
þeim sjúkdómi lést systir hans ung
-, og varð að fara á Kristneshæli.
Þótt hann næði fullum bata, varð
þetta áfall til þess að langskólanám
var úr sögunni. En Valdimar
komst þó til mennta, fór í Kenn-
araskólann í Reykjavík og lauk
prófi þaðan.
Síðan fékkst hann við blaða-
mennsku og kennslu í Reykjavík,
var meðal annars blaðamaður við
Nýja dagblaðið. Þá lenti hann um
skeið í ungliðasveit Jónasar frá
Hriflu, var ritstjóri tímaritsins
Vöku og kenndi við Samvinnu-
skólann. Segir nokkuð ítarlega frá
því í bókinni. En Valdimar fjar-
lægðist Jónas og gekk úr Fram-
sóknarflokknum. Síðan varð hann
ritstjóri Þjóðólfs á hemámsárun-
um. Þá skrifaði hann hvassa grein
um fisksölusamning íslenskra
stjómvalda við breskan útgerðar-
mann og stjórnarerindreka. Valdi-
mar var dæmdur sekur um landráð,
hvorki meira né minna, hversu
undarlegt sem okkur kann að þykja
það nú. En þetta var talið „móðgun
við erlenda þjóð,„ sem flokkaðist
undir landráðaskrif og mátti Valdi-
mar dúsa í tugthúsinu þrjátíu daga;
seinna upplýstist að það væri
reyndar gert samkvæmt kröfu
breska hernámsliðsins, því ekki
munu íslensk stjómvöld hafa ætl-
að að fullnægja fangelsisdómnum.
Af þessari sérstæðu lífsreynslu
hans dregur bókin nafn sitt.
Valdimar seldi Þjóðólf og varð
blaðamaður á Alþýðublaðinu.
Þaðan fór hann svo til að hefja eig-
in bókaútgáfu, enda var hann frá
bamæsku mikill bókamaður. For-
lag sitt, Iðunni, stofnaði Valdimar
Gunnar
Stefánsson
skrifar
fyrir réttum fimmtfu árum, 1945,
og rak það síðan um áratugi. -
Ekki var hann þó hættur afskiptum
af stjóm'málum, því hann var einn
stofnenda Þjóðvamarflokks ís-
lands 1953 og fyrsti formaður
hans. Segir skemmtilega frá ýmsu
í sambandi við það í bókinni, eins
og kosningaleiðangri um Eyja-
fjarðarsýslu það ár. Þjóðvamar-
flokkurinn fékk tvo menn kjöma á
þing og hafði töluverð áhrif á
tímabili þótt ekki yrði hann lang-
lífur. - En bókaútgáfan varð aðal-
starf Valdimars. Hann byggði for-
lag sitt upp af útsjónarsemi og
miklum dugnaði svo að það varð
eitt stærstu og öflugustu forlaga
landsins.
Fyrir sjö árum varð Valdimar
fyrir heilsufarsáfalli og dró sig þá í
hlé frá útgáfunni. En nú hefur hann
sem sagt rakið þætti úr ævi sinni í
bók sem Forlagið gefur út, en það
rekur sonur hans, Jóhann Páll.
Bókin er vel og myndarlega út gef-
in, prýdd allmörgum myndum.
III
En það voru minningar Valdimars
Jóhannssonar úr Svarfaðardal sem
hér var einkum ætlunin að dvelja
við. Hann fæddist reyndar á
Skriðulandi í Arnameshreppi en
ólst að mestu upp í Svarfaðardal,
fyrst á Hamri en síðar í Hreiðars-
staðakoti hjá foreldrum sínum, Jó-
hanni Páli Jónssyni og Önnu Jó-
hannesdóttur.
I bókinni er ýmiss konar pers-
ónufróðleikur um Svarfdælinga
fyrri tíðar, og er auðsætt hve rit
Stefáns Aðalsteinssonar, Svarf-
dælingar, hefur komið að góðurn
notum til stuðnings og uppfylling-
ar. Raunar má segja að vel hafi
verið til skila haldið á prenti fróð-
leik um sögu byggðarlagsins, þar
sem bæði er þetta ágæta rit - sem
Valdimar gaf reyndar út, en Kristj-
án Eldjám bjó til prentunar - og
svo Saga Dalvrkur eftir Kristmund
Bjamason. Enn eitt rit má nefna
sem geymir fróðleik um sögu
Svarfdæla, en það eru minningar
Snorra Sigfússonar í þremur bind-
um og gaf Valdimar þær út.
Valdimar segir ýmsar smellnar
sögur af mönnum sem hann kynnt-
ist í æsku. í fyrsta kafla er lýst því
einlita framsóknarumhverfi sem í
sveitinni var. Eitt sinn sem oftar
kom Armann á Urðum í Hreiðars-
staðakot. Hann sér Isafold liggja
þar frammi og spyr Jóhann Pál
höstuglega hvers vegna hann hafi
slíkt lesmál undir höndum.
„Ja, ég vil nú líka sjá hvað hinir
segja,“ svarar Jóhann.
„Það get ég svo sem vel skilið,"
segir Armann. „En þú verður að
gá að því að krakkar geta hæglega
komist í þetta, og það er stórhættu-
legt!“
Auðvitað komst Valdimar í öll
blöð og las þar allt, án þess að bila
í framsóknartrúnni. Það gerðist
ekki fyrr en síðar.
Hér er líka skemmtileg saga af
því hvernig Jóhann Páll fékk
Rögnvald í Dæli með brögðum til
að borga réttargjald sem hann
hafði þrjóskast við. Fleiri nafn-
kunnir Svarfdælingar koma hér
við sögu, eins og Vilhjálmur á
Bakka. Þegar víkur niður á Dalvík
taka við sögur af Sigga Jóns, Sig-
urði P. Jónssyni kaupmanni, sem
allir miðaldra og eldri Svarfdæl-
ingar muna vel og setti mikinn
svip á umhverfi sitt.
Annars segir Valdimar auðvitað
mest af sjálfum sér og sinni fjöl-
skyldu, við fáum Ijósa mynd af fá-
tækt og harðri lífsbaráttu til sveita
á erfiðum tímum. En fólkið lifði
sínu menningarlífi engu að síður.
Sögumaður er unglingur sem sí-
fellt hungraði í lesmál, og ná-
grannamir lánuðu bækur af mikilli
greiðasemi. Valdimar lýsir bóka-
fíkn sinni vel og líka því að í þá
daga voru bækur álitnar gersemar
og farið með þær samkvæmt því.
Ein eftirminnilegasta svipmynd
bókarinnar er frásögnin af kaupfé-
lagsskuld Jóhanns Páls, föður
Valdimars, árið 1931. Við uppgjör
í ársbyrjun kom í ljós að afurðir
búsins höfðu hrapað svo mjög í
verði, að Jóhann Páll átti ekki
lengur ofurlítið inni, heldur skuld-
aði þrjú hundruð krónur. Og ekki
var hægt að opna nýjan reikning
fyrr en skuldin var greidd.
„Þetta hvíldi eins og farg á föð-
ur mínum,“ segir Valdimar, „enda
mátti sín ekki mikils einn kotbóndi
Gamli bærinn í Hreiðarsstaðakoti.
Valdimar Jóhannsson ásamt konu sinni, Ingunni Ásgeirsdóttur, úti í guðs
grænni náttúrunni.
norður í landi andspænis krepp-
unni og áföllum hennar.
Ferðin aftur heim af fundi úti-
bússtjórans á hvítum og köldum
vetrardegi hefur áreiðanlega verið
þungbær og dapurleg.
Eg hef oft sagt að þessi þrjú
hundmð króna skuld sé stærsta og
uggvænlegasta peningaupphæð
sem ég hef kynnst. Síðar átti ég
eftir að glíma við margfalt stærri
upphæðir, þegar ég fór að fást við
bókaútgáfu, en þær komust ekki í
hálfkvisti við kreppuskuld föður
míns.“
Nágrannar hlupu undir bagga
og lánuðu þrjú hundruð krónur til
þriggja ára, „en þetta áfall átti
drýgstan þátt í því að faðir minn
ákvað að bregða búi strax um vor-
ið,“ segir Valdimar. - Hér gefur
hann okkur innsýn í veruleika
kreppuáranna í íslenskri sveit, sem
Indriði G. Þorsteinsson átti eftir að
lýsa minnilega í sinni ágætu skáld-
sögu, Landi og sonum, en hana gaf
Valdimar reyndar út á sínum tíma,
þótt ekki sé þess getið í bókinni.
Foreldrar Valdimars fluttust til
Dalvíkur. Ekki undi Valdimar sér
vel þar; hann var sveitapiltur og
þorpslífið honum andstætt, enda
kveðst hann hafa haft óbeit á sjó-
mennsku og fiskvinnslu. Hann
segir líka að þorpsbúar hafi eink-
um virst skemmta sér við að
skattyrðast og munnhöggvast.
Reyndar gat Valdimar vel svarað
fyrir sig. Nokkrum árum síðar,
eftir að hann hafði búið um skeið í
Reykjavík, vann hann skrifstofu-
störf á Dalvík vetrartíma. Honum
leiddist og fer hörðum orðum um
fólkið í bréfum til unnustunnar
sem birtar eru glefsur úr. Smábæj-
arbragurinn með sífelldu slúðri
um hagi náungans var honum
ógeðfelldur. Og ekki þótti honum
skrifstofustörfin merkileg iðja. I
þeim er manneskjan eins og tann-
hjól í vél. „Þetta eru störf sem ekki
eru frjálsbomum mönnum sæm-
andi,“ segir hann, og fleira í þeim
dúr. Þarna eru auðvitað á ferð
ungs manns öfgar, blandnar
nokkru stórlæti þess sem telur sig
hafa meiri andlega burði en allur
fjöldinn í kringunt hann.
Kafla um Dalvíkurdvöl Valdi-
mars 1941 lýkur á frásögn af því
að hann finnur hjá sér æ sterkari
hvöt til að láta að sér kveða á vett-
vangi blaðamennsku og þjóðmála.
„Eg vildi stofna blað og hasla mér
völl í höfuðborginni upp á eigin
spýtur," segir hann.
Og það gerði Valdimar mynd-
arlega. Annað mál er hvort hann
hefur losnað við smábæjarandann.
Sannast að segja finnst dreifbýlis-
manni sem sest að í Reykjavík
enginn skortur á slíkum anda þar, -
enda er Reykjavík á vissan hátt
eins og ofvaxið þorp!
IV
Saga Valdimars Jóhannssonar er í
rauninni mjög dæmigerð fyrir
marga af hans kynslóð. Hann elst
upp í fátæku sveitasamfélagi, sem
í okkar augum er miklu líkara mið-
öldum en nútíma. Það eru til dæm-
is minnilegar svipmyndimar af því
þegar þessi sveitaunglingur sér í
fyrsta sinni vatnssalemi og er boð-
in appelsína á Kristneshæli 1931.
Svo skammt er síðan nútímalífs-
hættir voru teknir upp á Islandi.
Ferðalög milli landshluta voru
meiri háttar fyrirtæki í hálfvega-
lausu landi og er brugðið upp skýr-
um myndum af því í bókinni. En
um það bil sem Valdimar og jafn-
aldrar hans eru að hefja lífsstarfið
gjörbreytist þjóðlífið og allt í einu
opnast möguleikar til að bæta hag
sinn, víkka sjóndeildarhringinn og
veita sér eitthvað af lífsgæðum.
Áhugi Valdimars á félagsmál-
um beinir honum inn á braut
stjómmálaafskipta um sinn; hann
kemur þar við sögu mestu örlaga-
mála þjóðarinnar. Jafnframt þessu
grípur hann tækifærið til að þjóna
í senn áhuga sínum á bókum og sjá
sér farborða ef vel tækist til. Bóka-
útgáfa tók fjörkipp á Islandi á
stríðsárunum, eins og ýmis önnur
starfsemi, og það varð hlutskipti
Valdimars að leggja þar fram
merkilegan skerf. Ekki síst lagði
hann rækt við þjóðleg fræði. Út-
gáfubækur hans voru vandaðar að
frágangi og þjónuðu vel bæði
fróðleiksfýsn lesenda og þörf
þeirra fyrir afþreyingu. Hver kann-
ast ekki við Aldimar, sagnaþætti
Jóns Helgasonar, sögur Guðrúnar
Helgadóttur, Enid Blyton og Alis-
tair McLean, svo aðeins séu nefnd-
ar þær útgáfubækur Valdimars
sem víðast hafa farið?
Það er forvitnilegt að lesa vand-
aða bók um lífshlaup Valdimars
Jóhannssonar. Hún sýnir að þessi
svarfdælski piltur ávaxtaði vel sitt
pund. Hér er kominn enn einn
vitnisburður um þau tímahvörf
þegar landsmönnum var greiddur
vegur úr torfbæjunum til betri
húsakynna, úr kreppu og skorti til
gnægta og fjölbreytts menningar-
lífs.