Norðurslóð - 15.12.1999, Side 10

10 — N ORÐURSLÓÐ
Jarðfræðingur í
Svarfaðardal 1896
Þorvaldur Thoroddsen á ferð með fylgdarmanni sínum, Ögmundi Sigurðssyni. (Mynd Daniels
Bruun úr bókinni Islenskt þjóðlíf íþúsundt ár.)
Frá Nykurtjörn. (Mynd Thomas Háberle.)
I
í Norðurslóð fyrir um það bil áratug, frá jól-
um 1987 fram á mitt ár 1990, birti Aðalbjörg
Jóhannsdóttir útdrátt úr dagbók afa síns,
Jóhanns Jónssonar á Ytra-Hvarfi, frá árun-
um 1888 til 1901. Þetta framtak Öllu er eitt
til marks um ræktarsemi hennar við ætt sína
og heimahaga. Dagbók Jóhanns á Hvarfi er
merk heimild um svarfdælskt sveitalíf fyrir
réttri öld og lýsir vel háttum og viðfangsefn-
um fólks á þeirri tíð. Eins og nærri má geta
er flest sem sagt er frá í bókinni hversdags-
legar athafnir og venjubundin störf í lífsbar-
áttunni, búskapnum um ársins hring. En
stundum gerast þó atburðir sem rjúfa hvers-
dagslífið í svip, að garði ber gesti utan úr
hinum stóra heimi. Sumarið 1896, 5. júlí,
skráir Jóhann í dagbókina:
„I kvöld komu Þorvaldur Thoroddsen og
Ögmundur Sigurðsson, gista. Fór ég og Þor-
gils (á Sökku) með Thoroddsen suður að brú
og upp í Hvarfið. Hann skoðaði hraunkatla
þar, hélt helst að það hefði við stórfelldan
jarðskjálfta mjög snemma á öldum sprungið
hnjúkurinn og hlaupið fram skriða, sem af
hita í henni hefði brætt grjótið í gjall það sem
er í hraunkötlunum, eða jafnvel hafi eldsum-
brot djúpt í jörð getað valdið orsökum jafn-
framt, en ekki mundi hafa gosið hér nokkru
sinni. Síðan fórum við út og yfir að Grund og
upp að Nykurtjörn. Lofthiti þar var 7 gráður,
hiti í tjörninni 5 gráður. Tjörnin er 2000 fet
yfir sjávarmál en bærinn Ytra-Hvarf 190-
200 fet. Fór ég með hann að Tjörn og var
mér þessi dagur skemmtilegur. Fór ég svo í
Hreiðarsstaði og heim að kvöldi. Hefur jarð-
fræðingur hér eigi fyrr komið.“ (Úr dagbók
Jóhanns á Hvarfi, Norðurslóð 4. tbl. 1989).
Það er raunar ekki rétt hjá Jóhanni að
jarðfræðingur hafi ekki fyrr komið í Svarf-
aðardal en Þorvaldur Thoroddsen 1896. í
dagbókum Jónasar Hallgrímssonar sést að
hann kom í dalinn í september 1841 á skoð-
unarferðum sínum vegna Islandslýsingar
Bókmenntafélagsins. Gisti hann þá eina nótt
á Upsum hjá föðurbróður sínum, séra Bald-
vin Þorsteinssyni, og aðra á Völlum (Ritverk
Jónasar Hallgrímssonar II, 385). Næsta dag
hélt Jónas för sinni áfram yfir í Skagafjörð
og virðist ekki hafa gert athuganir á náttúru-
fari Svarfaðardals, að minnsta kosti er ekkert
slíkt að finna í ritum hans. -
Löngu fyrr en þetta var fóru þeir Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson um Svarfaðardal
á ferðum sínum um Island, 1752-57, sem frá
segir í ferðabók þeirra sem Eggert samdi.
Þess megum við líka minnast í því sambandi
að Bjarni, fyrsti landlæknir Islands, var
fæddur og uppalinn á Upsum. En þrátt fyrir
komur hinna frægu skálda og náttúrufræð-
inga, Eggerts og Jónasar, í Svarfaðardal,
varð Þorvaldur Thoroddsen fyrstur vísinda-
manna til að rannsaka náttúru dalsins svo að
kunnugt sé. Mér datt í hug að fletta upp í
Ferðabók hans og sjá hvað hann segir þar af
þessari ferð og athugunum sínum í henni.
Þorvaldur Thoroddsen var gagnmerkur
vísindamaður og feikilegur afkastamaður í
ritstörfum. Með rannsóknum sínum á ferð-
um um ísland 1882-98 lagði hann grundvöll
að jarðfræði Islands sem síðan hefur verið
byggt á, þótt vitanlega hafi mönnum orðið
margt ljósara. Aðalrit hans er Lýsing Islands,
en um ferðir sínar samdi Þorvaldur Ferðabók
í fjórum bindum, sem út kom 1912-15 og í
nýrri útgáfu í umsjá Jóns Eyþórssonar 1957-
60. Þar er sagt frá ferð um Eyjafjarðarsýslu
1896, þegar Þorvaldur fór um Svarfaðardal
og kom að Hvarfi. Sú frásögn er lengri en
svo að hægt sé að taka hana alla upp hér, en
vel má birta einhverjar glefsur úr henni. Er
vitnað í seinni útgáfu verksins (Ferðabók,
IV. bindi, 1960, bls. 25-33).
II
Þorvaldur byrjar á að lýsa Svarfaðardal og
lögun hans í stórum dráttum. Kemur þá strax
upp, eins og hjá öðrum sem um dalinn fjalla,
hversu snjóþungt er þar á vetrum og vitnað
til Valla-Ljótssögu því til stuðnings.
„Menn nota hér mikið skíði á vetrum,
bæði karlar og konur. Þau eru á hverjum bæ;
7 pör voru til á Hvarfi," segir Þorvaldur. Þeir
félagar, hann og Ögmundur Sigurðsson (sem
Þorvaldur nefnir varla nokkurn tíma í ferða-
bókum sínum), komu innan að og fóru fram
eftir að austanverðu og lýsir hann leiðinni.
„Við settumst að á Hvarfi. Það er innsti bær
í aðaldalnum að austanverðu, á móts við ár-
mótin, þar sem Skíðadalsá og Svarfaðar-
dalsá koma saman. Melhjallar eru á tung-
unni, og þar stendur þinghús Svarfdælinga,
og nýlega hafa þeir brúað báðar árnar.“ Þor-
valdur getur þess að blágrýti sé aðalefni allra
fjalla við Svarfaðardal, og liggi lögin lárétt.
Bærinn á Ytra-Hvarfi í lok 19. aldar.
„Ótal smádalir og gljúfur skerast niður í
fjallaraðirnar, svo hamrabrúnirnar eru eins
og tröllslegar víggirðingar með skotskörð-
um.“
Fyrir innan bæinn er „ógurlega stórt
skriðuhrúgald þvert fyrir mynni Skíðadals".
Þorvaldur lýsir því og segir að grjótið muni
fallið niður úr fjallinu fyrir ofan, þar er stór
skál upp undir háum hömrum, og þangað
muni hraundrönglarnir niðri í dalnum geta
rakið ætt sína.
Þar næst segir frá förinni yfir að Grund og
er þá Svarfaðardalsá lýst og greint frá mikl-
um vatnavöxtum sem orðið höfðu haustið
1887, en þá flæddi áin um allt láglendið.
„Hljóp hún þá í tjörnina fyrir neðan prest-
setrið Tjörn og fyllti hana með leðju. Land
það sem þá myndaðist hefir síðan orðið gras-
lendi, og er að verða að engi.“ - Þorvaldur
lýsir jörðinni á Grund sem sé klausturjörð
með miklum slægjum. Síðan segir hann frá
Grundarlæknum fræga (um hann er sérstak-
ur kafli í minningum Snorra Sigfússonar
sem var drengur á Grund á þeim tíma sem
hér um ræðir). Þá liggur leiðin beint upp að
Nykurtjörn sem lækurinn kemur úr, og
þangað fara þeir. Þjóðsagan segir að þegar
hlaup komi í Grundarlækinn sé nykurinn í
tjöminni að velta sér.
Þorvaldur lýsir rækilega því sem fyrir
augu ber uppi við Nykurtjöm. Þangað
fylgdu honum Jóhann á Hvarfi og Þorgils á
Sökku, eins og fram kemur í dagbók Jó-
hanns. Segir Þorvaldur að af því að Grundar-
lækur geri oft skaða á landssjóðsjörð, „þá fór
Jóhann hreppstjóri með þrjá menn aðra 1888
eftir áskorun amtsins og umboðsmanns upp
að Nykurtjörn, til þess að skoða hana. Af því
að skýrslan um ferð þeirra félaga er góð og
greindarlega samin og lýsir vel landslagi og
öðru, leyfi ég mér að setja hér aðalinntak
hennar.“
Það er ekki úr vegi að láta skýrslu þessa
líka standa í Norðurslóð.
III
„Hinn 3. nóvember fórum við snemma morg-
uns frá bæjum, er næst liggja, því fyrr var það
ekki tiltækilegt, þar sem ís leysti aldrei af
tjörninni á þessu sumri nema með löndum
fram. Voru þær vakir nú lagðar, svo hægt var
komast út á tjörnina; til þess höfðum við haft
í sumar kunnugra manna eftirlit, hvenær þess
væri kostur. Að vorinu var ekki til þess hugs-
andi, þar sem allt landið í kring og tjömin var
hulin þykkum gaddi. Við biðum því þess að
upp tæki, sem þó að lokum eftir sumarið varð
allt of lítið. Landslag upp með Grundarlækn-
um fyrir ofan brún þá er næst liggur bænum
(Hausana), er flöt og nokkuð breið graslend-
isspilda, samt töluvert afhallandi til austurs.
Gunnar
Stefánsson
skrifar
Upp frá því tekur við önnur brún eða alda all-
mikil; þá fara að koma hraun og stórgrýtis-
hólar efst í brúninni.
Þegar upp kemur hallar öllu vestur,
myndast þannig djúp kvos upp undir sjálfan
Digrahnúk. I þeirri kvos liggur Nykurtjöm,
svo lágt að ekki sér af yfirborði vatnsins til
háfjalla í austurátt; svo er brúnin fyrir neðan
bunguvaxin. Við höfðum með okkur verk-
færi til að brjóta göt á ísinn. Það gjörðum við
á sjö stöðum eftir fyrirsögn eins fylgdar-
mannsins, sem var gagnkunnugur tjörninni,
þegar hún var auð. Við mældum dýpi í
hverri vök, sem gjörð var, og fundum minnst
4 faðma, en mest 9 faðma dýpi. Yfirborðið
mældum við, og er það 500 m á lengd, en að
jafnaði 150 m á breidd. A einum stað var ís-
inn nær þrjár álnir á þykkt; þar lá hraunhaug-
ur, sem borist hafði með snóflóði ofan úr
klettum niður á íslinn; þess háttar var víða
sjáanlegt ofan á gömlum gaddi. Sýndi það
merki til, að ekki hefir umrót komið á tjöm-
ina á þessu ári, því allt var óhaggað og
ósprungið.
Að norðan við tjömina eru grónir hraun-
hólar nokkuð háir, sem eru afleiðing af brún-
inni fyrir neðan og utan tjörnina. Þegar dreg-
ur suður fyrir hækka hólarnir á brúninni, og
syðst við tjörnina eru þeir orðnir mjög bratt-
ir. Suður og upp þaðan er bunguvaxinn
hraunfláki, en neðan til við hraunið, beint
suður frá tjörninni, eru hraunhólar með smá-
tjörnum á milli. Ein lítil lækjarlind fellur að
sunnan ofan í Nykurtjörn, sem varla sést þó,
þegar vel er upp tekið á sumrum og þurrkar
ganga, en mikið leysingavatn fellur að kvos
þessari á vorin. Grundarlækjar farvegur er
fram úr tjörninni, þegar eftir eru 120 m af
lengd hennar norður, en fyrir sunnan eru 380
m. Farvegurinn er mjór og grunnur við tjörn-
ina, og til langs tíma eru bakkar hans órótað-
ir og mosavaxnir, enda er farvegurinn þar að
öllum jafnaði þurr ofan eftir brúninni. Ann-
ars sjást ekki merki til langt ofan eftir
nefndri brún, að vatn falli þar til muna, nema
eftir náttúrlegheitum, þegar leysingar eru.
Neðst í brúninni ofan til við fletina, sem fyrr
er á minnst, fer lækurinn að koma fram, og
skiptir sér litlu neðar; fellur nokkur hluti
hans út og ofan í svokallað Ljótsgil. Falla
lækirnir þar í mjóum klofa; þar vottar fyrst
fyrir, að skriðuhrauntagl hefir kastast fram
úr gilinu nokkum spöl ofan á milli lækjanna.
Eins og áður er sagt, hallar hrauninu vest-
ur að tjörninni, og í sömu stefnu virðist botn-
inum halla neðan vatns upp að skriðum, er
falla úr klettabelti (Nykurstöllum) neðst í
hnúkunum, og eru þar takmörk tjamarinnar
að vestan, út og suður, tilbreytingarlaust. Þar
sem hraunbotn fannst með lóðinni alls staðar
þar sem mælt var, virðast miklar líkur lúta að
því, að hin árlegu hlaup sem í lækinn koma,
orsakist af því að ein eða fleiri botnæðar
liggi frá botni tjamarinnar djúpt niður í
hrauni, undir brúninni, komi aftur fram niður
í gili, ef til vill á einum eða fleiri stöðum, þar
sem allt er stórgrýtis-holhraun. Eru mikil
líkindi til að á þessari leið sé einhver ketill
eða kimi sem vatn geti safnast í, en frost á
vetrum stífli framrásina neðarlega í brún-
inni, sem aftur þiðnar á vorin um sama leyti,
eftir því sem náttúran framleiðir þetta, því
austurhlíð brúnarinnar blasir mót sólu á vor-
in og er oft snjólítil. Ennfremur bendir til að
svo geti verið, að ekki kom hlaup í lækinn
fyrri en í 13. viku sumars þ.á., því þá fyrst
var þiðnað og upp tekið framan á brúninni að
sama hlutfalli sem um og eftir fardaga und-
anfarin ár, og jafnaðarlega hefir á þessu
tímabili í hann hlaupið. Vegna þess að
hlaupið mun aldrei koma ofanjarðar frá
tjörninni fram yfir brúnina, byggjum við álit
okkar á því sem að framan er sagt; að öðrum
kosti virðast hlaupin ekki geta staðið í nánu
sambandi við tjörnina, sem eru þó miklar
líkur til að sé.
Við látum þess hér getið til athugunar, að
fyrir 10 árum kom fólk sem var á grasafjalli
frá Grund að tjörninni um fardagabil. Hafði
þá vorað vel og var ís leystur af allri tjöm-
inni. Það settist sunnan við lækinn rétt við
tjörnina um lágnætti og horfði á vatnið.
Sagði þá vinnumaður frá Grand sem var í
förinni: „Nú hleypur lækurinn á morgun."
Hinir spurðu hvað hann hefði til merkis.
Sýndi hann þá hvar smábólur sáust koma