Dagblaðið Vísir - DV - 06.05.2016, Qupperneq 12

Helgarblað 6.–9. maí 201612 Umræða
Sannleikurinn um höfund Njálu
eldbakaðar
eðal pizzur
sími 577 3333
www.castello.is
Dalvegi 2, 201 Kópavogi / Dalshrauni 13, 220 Hafnarfirði
(Þetta er einfaldara en margir halda)
É
g hef eins og mörgum er kunn-
ugt hugsað mikið um sögu Ís-
lands á þeirri herrans öld hinni
þrettándu, þegar borgarastríð
geisaði í landinu en þegar jafn-
framt voru hér skrifaðar þær bæk-
ur sem við eigum flest að þakka og
eru okkar dýrasta eign, þar á með-
al Íslendingasögurnar. Ég hef skrifað
um þá öld fjórar skáldsögur byggðar
á heimildum, reynt að lifa mig inn í
tímana og fólkið sem þá bjó hér, og
jafnframt lesið margt af því sem um
þessa tíma hefur verið skrifað, bæði
af samtímahöfundum og seinni tíma
fræðimönnum. Og merkilegt nokk þá
fann ég alltaf betur og betur hvern-
ig atburðir og stórmerki þessarar
mögnuðu aldar endurspeglast í fræg-
ustu og bestu Íslendingasögunum,
sem þó á að heita svo að fjalli um at-
burði mörgum öldum fyrr, en flestar
Íslendingasagnanna gerast á fyrstu
einni til tveimur öldum eftir að Ísland
fór að byggjast í stórum stíl, sem talið
er vera um 870 eftir Krist.
Ráðgátan mikla …
Það merkilegasta sem þessar pæl-
ingar mínar og rannsóknir hafa fært
mér heim sanninn um er að mér
finnst ekki leika lengur neinn vafi á
því hver skrifaði okkar frægustu bók-
menntaperlu, sjálfa Njálu, sem aldrei
hættir að vekja aðdáun bókmennta-
fólks og gengur reglulega í endurnýj-
un vinsældanna, nú síðast hér á landi
með stórvinsælli sýningu í Borgar-
leikhúsinu. Um niðurstöðurnar hef
ég skrifað fræðilegar greinar, yfirlesn-
ar af virtum fræðimönnum, í tímarit
eins og hinn tveggja alda gamla
Skírni Hins íslenska bókmenntafé-
lags, en mér þykir rétt að deila þeim
einnig í alþýðlegum miðlum sem
margir lesa, og því set ég nú enn á
blað línur um það málefni.
Þessi spurning um höfund Njálu
hefur eins og flestir vita verið talin
mikil ráðgáta, og sú opinbera skoðun
sem ég ólst upp við var einhvern
veginn þannig að höfundurinn gæti
næstum hafa verið hver sem er; um
allt land hafi menn fengist við skrift-
ir og að bara einhver munkur eða
prestur eða kannski höfðingi hafi
einn góðan veðurdag tekið sér fjöð-
urstaf í hönd og skrifað þetta marg-
slungna listaverk. Á hinn bóginn
blasir það við þeim sem hafa reynslu
af því að skrifa fagurbókmenntir, eða
hafa gert rannsókn á tilurð slíkra
verka að sínu sérsviði, að það skrif-
ar ekki hvaða viðvaningur sem er
bækur á borð við stærstu og merku-
stu Íslendingasögurnar. Til þess þarf
langa og mikla reynslu af gerð bóka í
þeim dúr, ásamt ómældum hæfileik-
um. Jafnvel almestu snillingar frá
okkar tímum hafa allir verið lengi
að koma sér upp þannig færni; Hall-
dór Laxness hafði til að mynda í hálf-
an annan áratug einbeitt sér að gerð
skáldverka og skrifað margar bækur,
sumar hverjar frekar viðvaningslegar,
áður en hann gat sett saman verk
sem líkja má við Njálu eða Eglu, eins
og Sjálfstætt fólk eða Heimsljós.
Hverjir voru stórskáldin þá?
Þessi augljósa staðreynd hlýtur að
beina helst sjónum að frægustu
nafnkunnu höfundum þrettándu
aldarinnar, og sá ágæti bóndi og
Njálufræðingur Helgi heitinn á Hrafn-
kelsstöðum sagði einfaldlega: Snorri
Sturluson hlýtur að hafa skrifað Njálu;
besti höfundurinn skrifaði örugglega
bestu bókina. Og margir vinir mín-
ir í rithöfundastétt hafa sagt eitthvað
á þessa leið: Það er næstum útilokað
að svo fámennt og frumstætt samfélag
sem Ísland var á þrettándu öld hafi átt
fleiri en einn höfund af því tagi sem gat
skrifað Heimskringlu, Eglu og Njálu!
Allt er þetta skynsamlega hugs-
að, en fellur samt á því að fullsann-
að þykir að Njála hafi ekki verið
skrifuð fyrr en nálægt 1280, fjórum
áratugum eftir fall Snorra Sturluson-
ar. Og svo er það hin staðreyndin að
við þekkjum annan höfund af sama
formati og Snorri frá umræddri öld,
en það var bróðursonur hans og læri-
sveinn, Sturla Þórðarson. Við vitum
að hann skrifaði meðal annars og af
mikilli hind lengsta og mikilvægasta
hluta Sturlungu, sem við hér til ein-
földunar skulum kalla Sturlungubók
Sturlu Þórðarsonar. (Oftast kölluð Ís-
lendingasaga, sem er mjög ruglandi
nema fyrir innvígða, enda ekki um
„íslendingasögu“ að ræða.)
Matthías Johannessen og fleiri
Góðir menn höfðu á undan mér
beint sjónum sínum að tengslum
Sturlu við Njálu, ekki síst Matthías
Johannessen, skáld og fyrrverandi
ritstjóri, sem hefur skrifað margt
merkilegt um þessi mál og var mér
mikill innblástur. Bæði innlend-
ir og erlendir fræðimenn hafa tekið
eftir mörgum sérkennilegum hlið-
stæðum og samsvörunum á milli
Njálu og Sturlungubókar Sturlu, þar
á meðal og ekki síst Barði heitinn
Guðmundsson, sagnfræðingur og
þjóðskjalavörður, þótt mér sýnist að
hann hafi dregið af þeim fljótfærnis-
lega ályktun, af því tagi sem þeir sem
enga reynslu hafa af bókmennta-
skrifum eru líklegir til að draga. Alls
konar hliðstæður og enduróm má
finna á milli þessara tveggja bóka,
sem eru álíka langar, og eru samsvar-
anirnar gjarnan á svipuðum slóðum
eða í hliðstæðum köflum. Ef allar
yrðu taldar saman mætti telja þær í
hundr uðum. Og er sú staðreynd ein
sterk vísbending um að sami höf-
undur hafi verið að verki. Að auki
hnaut ég svo um eitt í viðbót sem
báðar bækur eiga sameiginlegt og
snertir sjálfa formgerð þeirra og efn-
isskipan, sem ég nú skal greina frá.
Efnispartarnir þrír
Eins og allir vita sem þekkja til
Njálu þá skiptist hún mjög klárlega
í þrjá afmarkaða hluta: Fyrsta part-
inn sem kalla má Gunnarssögu, svo
tekur við Brennusagan og svo loks
hefndarkaflinn, þar sem Kári er í for-
grunni. Sturlungubók Sturlu er oft-
ast gefin út og skoðuð sem partur af
stærra verki, Sturlungu, og þá vafin
inn í hana eftir tímaröð. En hún er
líka til sjálfstæð (til dæmis í þjóð-
hátíðarútgáfu frá 1974) og sé hún
skoðuð þannig sést að hún, rétt eins
og Njála, skiptist í þrjá afmarkaða
efnishluta. Og það sem meira er:
þessum efnishlutum þremur má lýsa
nákvæmlega eins í báðum bókum.
Og það jafnt í smáum atriðum sem
stórum.
Allt eins og úr sömu deiglunni
Prófum þessa lýsingu: Eftir kynn-
ingu á persónum, sviðsmynd og
helstu aðstæðum fer frásögnin
smám saman að hverfast um eina
aðalpersónu. Sú söguhetja er ung-
ur karlmaður, sem ber af öðrum fyr-
ir fríðleik og líkamlegt atgervi. Eftir
sigursæla för til útlanda snýr hann
heim og verður bæði dáður og öf-
undaður. Hetjan gerir sig seka um
ofmetnað eða ofdirfsku, hlýðir ekki
ráðum eldri og vitrari manna, færist
of mikið í fang og eignast of marga
volduga óvini sem loks taka höndum
saman og ráðast að söguhetjunni og
fella í bardaga.
Kannast menn við rulluna? Svona
er nærtækt að lýsa jafnt fyrsta hluta
Brennunjálssögu og Gunnari, sem og
fyrsta hluta umræddrar Sturlungu-
bókar og Sturlu Sighvatssyni í því
verki.
Annar hluti beggja bóka snýst svo
um megindramað, aðför að íslensku
stórbýli og brennu sem fylgir; í báð-
um bókum er ætlunin að drepa fjóra
menn, en einn þeirra sleppur, og á
báðum stöðum eru ellefu sagðir far-
ast í brunanum, eða ellefu lík finn-
ast í rústunum. Í báðum bókum er
upp komin hættuleg staða, undan-
gengin víg kalla á hefndir, en gerð er
tilraun til að útkljá mál með sáttum
án blóðsúthellinga. Svo virðist sem
það ætli að takast, en þá gerist það
sama: kona ragmanar lykilmann til
að ganga úr sættinni og hefna með
vopnum. Báðir menn verða rauðir
sem blóð en eiga engan annan kost
en að bregðast við frýjunarorðum
kvennanna; önnur vildi láta hefna
eiginmanns síns, hin föður síns. Í
aðdraganda árásar verður ýmislegt
hliðstætt sem of langt væri að telja
upp, en nefna má að þeir Ingjald-
ur á Keldum í Njálu og Hrafn Odds-
son í Íslendingasögu lenda í sams-
konar klemmu, reynt er að fá þá til
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja
„Mér finnst ekki
leika lengur neinn
vafi á því hver skrifaði
okkar frægustu bók-
menntaperlu, sjálfa Njálu.
Endalaust umfjöllunarefni Njála
var sett upp í Borgarleikhúsinu í vetur í
leikstjórn Þorleifs Arnarssonar. Sýningin var
nýstárleg og jafnvel umdeild.