Norðurslóð - 12.12.2013, Blaðsíða 8

8 - Norðurslóð
Hólminn Örgumleiði
Samtíningur, að mestu um löngu horfinn hólma í Svarfaðardalsá
Grundarengjar nýplœgðar. Má vera að hólminn Örgumleiði hafi áður legið einmitt hér. (ijósm.
r
orðabók þeirri, sem fyrst var gefín út af
Menningarsjóði 1963, stendur við orðið
örgumleiða, að það merki hugdeigan
mann og leiðinlegan og að sem sémafn,
Örgumleiði, sé það annars vegar mannsnafn
og hins vegar heiti á hólma.
Nú liggur við að segja megi, að þetta orð
sé nánast óþekkt flestum Islendingum og
hefur það vísast verið svo löngum - nema
þá fyrr á öldum hér í Svarfaðardal. Þó er það
svo, að í einni merkustu Islendingasögunni,
Njálu, bregður þessu örgumleiðanafni fyrir,
reyndar svo að ekki ber mikið á innan um
alla nafnasúpuna þar. Er líður á Njáls sögu,
skömmu fyrir hana miðja, er nefndur í
atburðarásinni eitt af illmennum hennar sem
sjálft er látið kynna sig svo: „Hrappur heiti
ég...ég er son Örgumleiða Geirólfssonar
gerpis“. Kunnastur hefur þessi svikuli
hrappur orðið sem Víga-Hrappur og fæstir
munað föðumafnið enda brugðið við, er
skera átti úr í öflugri spurningakeppni um
það hver væri fróðastur, að borin var fram
spumingin: „Hvers son var Víga-Hrappur í
Njálu?“ - Nóg í bili um Örgumleiða í Njálu.
Aður en lengra er haldið má til gamans
velta fyrir sér formi eða gerð orðsins
örgumleiði og þá um leið nokkmm
öðmm orðum, sem mynduð em á sama
hátt. Sum þessara orða heyrast stundum
í nútíðarmáli, svo sem heyrumkunnur,
hugumstór, þyrnumstráður, þrautumglaður
og svo þau, sem líkast til heyrast sjaldnar, t.d.
fólkumdjarfur, vonumdjarfur, hugumtraustur,
dáðumhróðugur og enn mætti tína til fleiri
orð. I eldra máli og fommáli finnast orð
af þessari gerð einnig og eru þá oft tengd
þjóðsögum og elstu sagnagerð. Til gamans
skulu hér talin nokkur fyrri tíðar orð af
þessu tagi og er merking þeirra misjafnlega
auðskilin:
Eggjumskarpi er sverðsheiti í Snorra-
Eddu.
Fitjumskeggi tengist bæjamafninu Fitjum
og merkir sá skeggjaði á Fitjum.
Fögrumskinni merkir myndarlegur maður
og kallaði Haraldur konungur Sigurðarson
mann einn svo er þótti „allra manna fríðastur".
Gestumblíður var nafn á silfurbolla, er
Ami biskup í Skálholti Ólafsson lét smíða
árið 1417.
Gestumblindi. Svo nefndi Óðinn sig er
hann heimsótti Heiðrek konung og þreytti við
hann getspeki.
Heiðumhár merkir líklega sá sem nýtur
mikillar virðingar og var þetta t.d. viðumefni
Rögnvalds konungs Ólafssonar á Vestfold.
Löngumorði er haft um langorðan/
orðmargan mann. Amór jarlaskáld flutti
konungum kvæði og er Haraldur konungur
Sigurðarson sagður hafa mælt svo er skáldið
gekk af fundi hans: „Kom sá til nokkurs
löngumorðinn"!
Tvennumbrúni er maður sem virðist
„með tvennum brúnum", þ.e.a.s. hárafar
augabrúnar er þannig, að hún virðist tvöföld.
Öllumlengri. I Jökuls þætti Búasonar er
fjörður einn á Grænlandi nefndur svo og er
svo langur, að enginn veit hans endamörk.
Stundum em báðir hlutar orðsins nafnorð;
í sumum er forliðurinn nafnorð en sá síðari
lýsingarorð og í öðrum fyrri liður lýsingarorð
en sá síðari nafnorð. Þá eru þau orð þar sem
báðir orðhlutar eru lýsingarorð og má þar
nefna örgumleiða. Tengisamstafan -um
virðist vera þágufallsending.
I máldaga Tjamarkirkju, líklega frá
árinu 1318, svonefndum Auðunarmáldaga,
er talinn upp meðal eigna kirkjunnar
hólminn Örgumleiði. Ráða má af orðalagi
máldagans, að hólminn hefur ekki verið
í landi Ingvara heldur fremur hluti af
slægjulandi Grundarengja. Þá er og
vitað að Tjamarprestar þjónuðu til foma
Grundarkirkju og hefur verið bent á að
vera mætti, að hólmann hefði Tjamarkirkja
eignast sem prestsþjónustugjald frá Grund.
hjhj)
I máldaga Péturs biskups Nikulássonar frá
um 1394 er Tjamarkirkja einnig sögð eiga
hólminn Örgumleiða og eru þar einnig
taldir til eigna hennar „Maríuhólmur"
og „Brennusíkshólmur“. Þá er enn getið
þessara eigna kirkjunnar í máldaga Ólafs
biskups Rögnvaldssonar frá 1461. A rási
sínu um Svarfaðardal í aldanna rás hefur
Svarfaðardalsá löngu eytt þessum hólmum
og em nöfn hólmanna nú löngu horfin úr
daglegri vitund fólks.
Það er varla álitamál, að heitið Örgumleiði
er mjög sérstakt og sem nafn á árhólma enn
sérstæðara. I upphafi var vitnað í orðabók
Menningarsjóðs en þær skýringa sem þar
eru gefnar á nafninu eru almennar og segja
harla lítið um það af hverju hólmanum í
Svarfaðardalsá var til forna gefið þetta nafn.
Það eitt vitum við fyrir víst, að nafnið er
myndað úr lýsingarorðunum argur og leiður
og nokkuð víst er einnig, að hólminn hefur á
sinum tíma verið talinn leiður örgum - örgum
mönnum. Og þá vaknar spumingin af hverju
argir menn hafi talið hólmann sér leiðan. Við,
svonefndir nútímamenn, vitum raunar að
ýmsu leyti harla lítið um ýmislegt úr daglegu
lífi löngu genginna kynslóða og hugarheim
þeirra. Sérstaklega á þetta við um fyrstu
kynslóðirnar efltir landnám er landsmenn
voru enn heiðnir. Þá brotakenndu vitneskju
um þessar formæður okkar og forfeður höfum
við helst úr skrifum eftirkomenda þeirra á
þrettándu öld sem höfðu þá verið kristnir í
einar sex til sjö kynslóðir - og íjairi er því
einnig að vitneskja okkar um daglegt líf
fólks á þrettándu öld sé tæmandi, sérstaklega
vitneskja okkar um líf alþýðu manna.
Það vita væntanlega allir, að lýsingarorðin
argur og ragur eru tvær myndir sama orðs
og má benda á í íslensku fleiri samsvarandi
tvímyndir orðaþar sem hljóðavíxl hefúr orðið.
A öldum áður var merkingarsvið þessara
orða, argur og ragur, til muna víðtækara og
sterkara en nú er. Ekki aðeins fólst í þessum
orðum ásökun um ragmennsku og vesaldóm
heldur einnig um það sem til skamms tíma
var nefnt „kynvilla“. Að bregða mönnum um
ragmennsku eða ergi gat varðað dauðasök.
Var umræddur hólmi nýttur sem staður er
menn skoruðu andstæðinga sína á hólm og
var þá þessi staður leiður þeim sem þorðu
varla að mæta til einvígis eða runnu hreinlega
af hólmi? Var hólminn nýttur til þess að refsa
„kynvilltum" eða hæða þá? Var hólminn af
einhverjum ástæðum mjög erfitt slægjuland
og jafnvel hættulegt að komast út í hann -
og þá ekki síður að koma heyjum af honum
í land?
Víkjum aftur að Örgumleiða, föður
Víga-Hrapps. Höfundur (höfundar?) Njálu
hefur gert Örgumleiðanafnið ódauðlegt í
bókmenntum vorum þótt ekki hafi það notið
neinna vinsælda í raunveruleikanum af
nokkuð augljósum ástæðum. Ymsar getgátur
og kenningar hafa verið settar fram um það
hver sé líklegur höfundur Njáls sögu. Ein
þekktasta tilgátan og kannski sú umdeildasta
eru hugmyndir Barða Guðmundssonar frá
Þúfnavöllum og fyrrverandi þjóðskjalavarðar
um að Þorvarður Þórarinsson (1228? - 1296)
sé líklegur höfundur Njálu. Þorvarður var
mjög vel menntaður höfðingi af Austurlandi,
af ætt Freysgyðlinga, og hefur oft verið
nefndur síðasti goðinn. Ekki verða hér raktar
kenningar Barða né á þær dómur lagður jafn
áhugaverðar og skemmtilegar sem þær eru
heldur aðeins vikið stuttlega að einu atriði sem
snertir Svarfaðardal og hólmann Örgumleiða.
Með Örlygsstaðabardaga og falli Sighvats
Sturlusonar og sonar hans Sturlu þar árið
1238 hefst ein grimmúðlegasta valdabarátta
Sturlungaaldar. Þungamiðjan í veldi Sighvats
Sturlusonar var Eyjaljarðarsvæðið og sat
Sighvatur lengstum á Grund í Eyjafirði.
Eyjafjarðarsvæðið lendir þá á næstu árum
í hinni miklu valdatogstreitu sem varð um
flesta helstu landshlutana. Þar kom um miðj an
sjötta áratug þrettándu aldar að tveir af helstu
höfðingjunum á landinu þá sammælast um að
skipta með sér völdum á Norðurlandi. Þetta
voru þeir Þorgils skarði Böðvarsson af ætt
Sturlunga og Þorvarður Þórarinsson, foringi
Austfirðinga. Þorgils átti að fá Skagaijörð og
héruð þar fyrir vestan og Þorvarður Eyjafjörð
og völd í Þingeyjarþingi. Hétu þeir að styðja
hvor annan til valda. Því skal skotið hér
inn, að bændur í umræddum héruðum voru
tregir mjög að taka við þessum aðkomnu
höfðingjum, voru að vonum þreyttir eftir
langvarandi skálmöld. Eftir miklar þæfmgar
og fundahöld og yfirreið um héruð fór
Þorvarður loks að Þorgilsi á Hrafnagili í janúar
1258 og lét drepa hann því hann taldi Þorgils
hafa margsvikið gefin loforð um stuðning við
sig. Einn mikilvægasti fundur þeirra „félaga“
varð á Grund í Svarfaðardal í september
1255. Hver voru svo tengsl Þorvarðar
við Svarfaðardal og ástæðan fyrir tíðum
ferðalögum hans um Eyjafjörð og héruðin
við utanverðan fjörðinn vestanverðan? Jú,
hann var tengdur Sturlungum og reyndar
einnig Asbimingum. Eftir fall Sighvats
Sturlusonar leyfði Asbimingurinn Kolbeinn
ungi ekkju hans, Halldóru Tumadóttur,
sem einnig var föðursystir Kolbeins að
halda nokkrum eignum, þar á meðal Grund
í Svarfaðardal og bjó hún þar fyrst ásamt
Tuma syni sínum eftir að Kolbeinn lét heyja
skuldadóm eftir Sighvat. Skömmu síðar, eftir
heimkomu sína frá Noregi, fær Þórður kakali,
sonur Halldóru og Sighvats, umboð móður
sinnar til þess að fara með málefni hennar
og ættarinnar. Kunn er svo barátta Þórðar til
valda hér á landi sem er einhver glæsilegasti
ferill einstaklings á Sturlungaöld. Ef til vill
hefur enginn Islendingur verið valdameiri í
sögu vorri en Þórður varð á árunum 1247-
1250 er hann náði landinu að heita mátti öllu
undir sig. Glæsileiki Þórðar fólst ekki hvað
síst í herstjómarlist hans, tilhneigingu hans
Atli Rafn
Kristinsson
til þess að vera fremstur meðal jafningja
nema hann neyddist til annars og mildi
hans við andstæðinga umfram flesta aðra
höfðingja aldarinnar, eiginleikar sem Sturlu
bróður hans virðist hafa skort að miklu leyti.
Steinvör, systir þeirra Þórðar og Sturlu,
var tengdamóðir Þorvarðar Þórarinssonar.
Þorvarður var kvæntur Solveigu, dóttur
Steinvarar og Hálfdanar Sæmundssonar af
ætt Oddaverja. Gott er að hafa í huga hér,
að Þorvarður er meðal yngstu höfðingjanna
þegar mestu átök Sturlungaaldar verða. Eftir
að Þórður kakali var horfmn af vettvangi hér
féll það í hlut Austfjarðargoðans Þorvarðar
að gæta hagsmuna norðanlands þeirra er
eftir lifðu af ætt Sturlunga, þ.e.a.s. erfingja
Sighvats SturlusonarogHalldóruTumadóttur.
Varla þarf að minna á það, að veldi höfðingja
á þessum tíma og löngum síðar fólst ekki síst
í yfírráðum og eignarhaldi á jarðeignum.
Ekki þarf að efast um, að Þorvarður, sem var
vel menntaður og fylginn sér, hafí kynnt sér
af kostgæfni alla staðhætti þeirra landsvæða
sem hann og það fólk er hann var fúlltrúi
fyrir taldi sig eiga tilkall til.
Er þá loks aftur komið að hólmanum
Örgumleiða og finnst vafalítið mörgum
lesandanum tími til kominn. Það má vel hugsa
sér að af hlaðinu á Grund hafi þessi austfirski
höfðingi oft haft fyrir augum hólmann með
sérkennilega nafninu er hann gekk út til þess
að viðra sig og velta fyrir sér næstu leikjum
í valdaskákinni við ijörbrot þjóðveldisins.
Hugmyndir Barða Guðmundssonar ganga
m.a. út á það, að þegar að líkindum
Þorvarður Þórarinsson löngu síðar setur
saman Njálu þá verði með honum ákveðin
hugrenningartengsl sem geri það að verkum
að hann setur Örgumleiðanafnið við Víga-
Hrapp. Um þessar hugrenningar fjallar Barði
í löngu máli sem ekki er kostur að rekja hér
en sem að hans mati byggðu á margvíslegum
tengslum Þorvarðar við Svarfaðardal og
ibúana þar. Þau tengsl eða viðskipti voru
Þorvarði ekki ávallt ánægjuleg, t.d. höfðu
nokkrir Svarfdælingar verið í þeim flokki
manna er fóru að Oddi, bróður Þorvarðar, er
hann sat í Geldingaholti í Skagafirði í umboði
Gissurar Þorvaldssonar og drápu hann í janúar
1255 eftir frækilega vöm. Var Þorvarður
vígsakaraðili gegn þessum Svarfdælingum.
Oddur var af mörgum samtímamönnum
sínum talinn einhver vopnfimasti maður
Sturlungaaldar og er samtímalýsing á honum
sláandi lík lýsingunni á Gunnari á Hlíðarenda
í Njálu. Það væri ekki lakara viðfangsefni en
mörg önnur að draga saman á einn stað tengsl
síðasta goðans, Þorvarðar Þórarinssonar
frá Hofí í Vöpnafirði, við Svarfaðardal. Er
Þorvarður var nánast orðinn einn íslenskra
höfðingja til þess að hamla gegn ásælni
Noregskonungs við lok þjóðveldisins
afsalaði hann loks goðorði sínu í hendur
konungi. Engu að síður varð þessi slungni
höfðingi einhver valdamesti maður landsins
eftir endalok þjóðveldisins.
„Hrappur heiti ég...ég er son Örgumleiða
Geirólfssonar gerpis“. Barði Guðmundsson
telur, að nafnorðið gerpir sé hér einnig til
komið af hugrenningum höfundar Njálu sem
tengjast Svarfaðardal og gerir Barði grein
fyrir því í ritgerðum sínum, - en ekki verður
farið út í þá sálma hér.
Atli Rafn Kristinsson
Helstu rit við þessa samantekt:
Afmæliskveðja til Alexanders Jóhannessonar 15.
Júlí 1953. Þarergrein eftirÓlafLárusson: Hólmurinn
Örgumleiði. Bókaútgáfan Helgafell 1953.
Höfundur Njálu. Safn ritgerða eftir Barða
Guðmundsson. Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1958.
Sturlunga saga. Bókaútgáfan Svart á hvítu 1988.
Brennu-Njáls saga. Geftn út af Jóni Böðvarssyni.
lðnmennt-IÐNÚ 2002.