Norðurslóð - 12.12.2013, Blaðsíða 16

16 - Norðurslóð
Fyrir hundrað árum
Jólaannir á prestssetrinu
Dagbœkur séra Kristjáns Eldjárns I. hluti
Þórarinn
Hjartarson og
Margrét
Guðmunds-
dóttir
Varðveist hafa dagbækur séra
Kristjáns Eldjáms á Tjöm
frá árunum 1905-1915.
Það er forvitnilegt að skyggnast inn
í störf sóknarprestsins og jafnfram
lífíð á prestssetrinu. Séra Kristján
var prestur á Tjöm 1878-1917.
Dagbækumar eru því skráðar undir
lok prestsskapar hans sem var
síðasti kaflinn í prestsseturssögu
Tjamar. Þegar hér var komið
tilheyrði ekki aðeins Urðasókn
Tjamarprestakalli heldur einnig
Upsasókn. Auk prestsskaparins bjó
Kristján búi sínu á Tjöm, og gerði
það til ársins 1913 þegar Þórarinn
sonur hans tók við búi.
Þetta vom miklir
umbyltingatímar í Svarfaðardal á
flestum sviðum. Þótt Kristján væri
nokkuð gamall orðinn var hann
ennþá starfandi sóknarprestur,
auk búskaparins, og fylgdist
því vel með sveitungum sínum.
Ennfremur voru böm hans og sumt
annað heimilisfólk á Tjöm virkir
þátttakendur í gróandi félagsmálum
sveitarinnar. Fyrir vikið eru
dagbækumar góður gluggi inn í
svarfdælskt líf og starf fyrir einni
öld, 1905-15.
Verslunin
I jólamánuðinum var allt á ferð
og flugi á prestssetrinu. Þá fór
prestur að huga að undirbúningi
fyrir jólahátíðina. Tjamarbærinn
var þá byggður úr torfi og grjóti
og fremur stór. Hugað var að því
sem lagfæra þurfti og gengið var
að verkefnum sem setið höfðu
á hakanum í hversdagsönnum
heimilismanna. Eitt árið er ákveðið
að skipta um skápalamir og keyptur
lampi í eldhúsið en nokkrum
árum síðar er gert við olíulampa á
heimilinu og kostað uppá gyllingu
svo dæmi séu tekin. Fyrir jólin var
alltaf hugað að gluggum á bænum
og rúður endumýjaðar. Þær voru
greinilega býsna lélegar því yfirleitt
varð séra Kristján að leggja út fyrir
rúðum á hverju ári.
Dagbækumar greina allvel frá
verslunaraðdráttum til jólanna. I
desember var verslað miklu meira
en á öðmm tímum ársins þegar
sveitafólkið lét sér ennþá að miklu
leyti nægja að framleiða og afla
til eigin þarfa. Eins og síðan hefur
verið fór verslunin á þessum árum
einkum fram á tveimur stöðum.
Annars vegar á Dalvík og var
þá fyrst og fremst verslað við
kaupmennina tvo, svilana Jóhann
Jóhannsson í Sogni og Þorstein
Jónsson niðri á Sandi. Af þeim
keypti séra Kristján og Tjamarfólk
algenga matvöru, ekki síst komvöm
en einnig t.d. kol, steinolíu o.m.fl.
Hins vegar fóru Tjamarmenn „í
kaupstaðinn", til Akureyrar og
versluðu þar. Jólaferðin hafði lengi
verið helsta kaupstaðarferð hvers
árs, farin fyrripartinn í desember.
Gjaldmiðillinn sem keypt var fyrir
var einkum smáband, hálfsokkar
eða heilsokkar og vettlingar,
stundum einnig skyr eða smjör.
Það kom í hlut karlmanna að sjá
um innkaupin fyrirTjarnarheimilið.
Séra Kristján hefur þó eflaust
haft Petrínu Soffíu, konu sína,
með í ráðum þegar hann skrifaði
innkaupalistann. Fyrir hátíðamar
var alltaf keypt kaffi og svo
kaffibætir til að drýgja það.
Sykur, bæði eftir vigt í pokum og
toppar, að ógleymdum púðursykri
var jafnan sóttur í kaupstaðinn.
Önnur sætindi leyndust jafnan í
ferðakoffortum kaupstaðarfara
eins og kandís, sveskjur, rúsínur
og jafnvel sítron-gosdrykkur.
Prestur vildi eiga dálitla brjóstbirtu
fyrir sig, gesti og gangandi yfir
hátíðamar og keypti auk þess
fáeina vindla. Munntóbak (skro)
notaði séra Kristján hversdagslega
en hafði góð áform um að takmarka
tóbaksneyslu. Ovæntur glaðningur
barst með sendingu Kristjáns
Amasonar kaupmanns á Akureyri
(og frænda) til Tjamarmanna
um miðjan desember árið 1914.
Þá fengu bömin á bænum bæði
epli og appelsínur að gjöf frá
kaupmanninum en séra Kristján
og sonur hans Þórarinn fengu 50
vindla.
Gangandi, ríðandi, akandi og
með „mótor“
A þessum ámm varð mikil
umbylting í samgöngumálunum á
svæðinu. Til og frá Dalvík á vetrum
fóru Svarfdælingar að vísu mest
fótgangandi. En séra Kristján var
nú farinn reskjast og fór gjaman
ríðandi. Um 1910 eignaðist hann
góðan hestasleða og aktygi og fór
eftir það oft „akandi" að vetri til
þegar færi leyfði, til kirkna og niður
á Sand. Þessi hestasleði er einnig
lánaður til fólksflutninga, m.a. fyrir
söngfólk til að aka milli kirknanna.
En það var einkum í
samgöngunum við Akureyri sem
mikil bylting varð um þetta leyti.
I fyrstu Akureyrarferðum sem
dagbækurnar greina frá er farið á
róðrarbátum til Akureyrar. Þá höfðu
bændur aðgang að bátum, gjamast
sexæringum, en þurftu sjálfir að
sjá um róðurinn svo lítið pláss var
fyrir farþega. Kaupstaðarferðimar
voru enda nær eingöngu verkefni
karlmanna sem áður segir. En 1906
komu fyrstu „mótorarnir“ þ.e.a.s.
mótorbátamir, til Dalvíkur, 3-4
komu strax fyrsta árið. Jafnframt
stækkuðu Dalvíkurbátamir ört og
fyrir jólin stunduðu þeir óspart
farþegaflutninga inn og út fjörðinn.
Vegna þessa urðu Akureyrarferðir
nú mun tíðari en áður.
Til dæmis skrifar séra Kristján
í dagbókina 9. desember 1915:
„Utsynningsnepj a og gaddfrost, -14
gráður. En menn eru nú að ryðjast
inn í kaupstaðinn. Fyrsti bátur fór
í gær, nefnilega Upsabáturinn.“
Þremur dögum síðar, þann 12.,
fer Tjamarbóndinn ungi af stað
í kaupstaðinn. Prestur skrifar:
„Þórarinn fór inn eftir og var fjöldi
á bátnum 36.“ Tveimur dögum
síðar kom Þórarinn svo aftur með
kaupstaðarvörumar, og presturinn
faðir hans fór ríðandi niður á Sand
til að taka á móti honum.
Jólagjafir, hreingerning og
matargerð
Kerti vom jafnan á
jólainnkaupalista prestsins sem
og spil. Þau hafa eflaust átt að
gleðja heimilismenn enda sígildar
smágjafir eins og segir í söngnum
góða. Séra Kristján fékk hins vegar
oft veglegar jólagjafir frá vinum
og vandamönnum. Þeir sem best
þekktu prestinn, og vildu hygla
honum sérstaklega, gáfú oftast
koníak. Forláta súkkulaðikanna
sem þau hjónin fengu að gjöf
á jólum árið 1906 hefur eflaust
glatt prestsfrúna jafn mikið og
guðaveigamar prestinn. Frú Petrína
Soffia vildi búa mann sinn sem
best og lét þarfir hans fyrir góðan
klæðnað ganga fyrir. Skömmu
fyrir jól 1906 færði hún presti t.d.
frakka að gjöf. Nokkrum ámm
síðar hugðist hún fóðra flík af séra
Kristjáni en efnið sem kom frá
Akureyri var svo lélegt að hún tók
annað betra til handargagns sem
hugsað var í flík á hana sjálfa.
Kvenþjóðin á Tjamarheimilinu
nýtti takmarkaðar frístundir á
aðventunni til að þjálfa margvíslegt
handverk og „þróa sköpunar-
gleðina“. I árslok 1911 var líklega
mikið um útsaumaðar gjafir á
heimilinu þvi prestur varð að leggja
út fimm krónur fyrir útsaumstvinna
í byrjun desember. Það var
umtalsverð upphæð því árið 1910
höfðu vinnukonur að jafnaði aðeins
ríflega átta krónur í mánaðarlaun.
Fyrir jólin var iðulega keypt
vefnaðarvara frá Akureyri, oftast
léreft en úr því voru meðal annars
gerðar skyrtur. Saumavél kom
á Tjamarheimilið árið 1911 og
sparaði bæði tíma og fyrirhöfn en
fatnaður var að langmestu leyti
unninn innan veggja heimilisins.
Heimasætumar á prestssetrinu fóm
stöku sinnum á aðra bæi til að prjóna
í jólamánuðinum. Þannig mátti
forðast forvitin augu sem áttu von
á gjöfum, sjá hvað nágrannakonur
höfðu á prjónunum og bera saman
uppskriftir. Jólagjafir kvenfólksins
voru ef að líkum lætur oftast
handgerðar.
Allt þar til kirkjuklukkumar
á Tjöm hringdu inn jólin voru
heimamenn önnum kafnir við
undirbúning. Hreingemingar og
þrif féllu í hlut kvenna en baðstofan
var jafnan þvegin hátt og lágt. Þær
sáu einnig um allan bakstur en
karlar hafa þó sennilega tekið þátt
í gerð laufabrauðsins. Það kom
hins vegar til kasta þeirra þegar
, jólaánni“ var slátrað. Hún var væn
árið 1912, „ekkert farin að leggja
af og óvanalega vel möruð því í
henni voru 20 merkur“, skrifar
klerkur á vetrarsólstöðum það ár.
Heimamenn gátu alltaf gengið að
nýmeti vísu yfir hátíðimar og það
var tilhlökkunarefni.
Messuhald um hátíðar
Ekki dró úr ferðalögum um
hátíðamar sjálfar. Þá voru það
messuferðimar sem áttu sviðið.
Hver sunnudagur ársins virðist
raunar hafa verið formlegur
messudagur, í einhverri af
kirkjunum þremur. Það var þó
allur gangur á því hvort messað
væri í raun. Mjög oft færir Kristján
inn í dagbók sína: „Ekki messað.
Enginn mætti." Um jól og áramót
var þetta með allt öðmm svip. Þá
voru messumar yfirleitt fjölmennar,
ekki síst ef veðrið hjálpaði til. I
tengslum við messumar fóru þá
einnig gjaman fram skímir. Ymist
var skírt við messumar sjálfar
eða í heimahúsum í framhaldi af
messum. A nýársdag 1906 skrifar
prestur: „Besta veður. Messað á
Upsum. Fjöldi manns - á fjórða
hundrað." Varla hefur slíkur fjöldi
rúmast í Upsakirkju. Ekki heldur
fjöldinn á Tjöm um næstu jól
þegar séra Kristján skrifar: „Annan
jóladag. Indælisveður svo menn
muna naumast eftir betra jólaveðri.
Messað á Tjöm, 209 manns.“ Viku
síðar, á nýársdag 1908, skrifar
hann: „Hlýindi og suðvestan þeyr.
Messað á Urðum fyrir fullri kirkju."
Varðandi hina miklu mætingu
í hátíðamessumar verður að hafa
í huga að á þessum ámm vom
þessar sóknir býsna fjölmennar.
I árslok 1910 gaf séra Kristján
upp eftirfarandi mannljölda í
sóknum sínum: „Urðasókn, 230.
Tjamarsókn, 165. Upsasókn,
311. Alls í prestakallinu, 706.“
Þá er Vallasókn ótalin til að fá
heildarfjöldann í dalnum.
A þessum ámm var
starfandi blandaður sönghópur
undir stjóm Tryggva Kristinssonar.
sem fór á milli kirkna um jól
og áramót, a.m.k. í neðri hluta
dalsins. A nýársdag 1905 var
orgelið í Vallakirkju dregið yfir í
Tjamarkirkju þar sem ekkert orgel
kom fyrr en 1915.
Bókhald embæftis og heimilis
I dagbókum Tjamarprests er
bæði embættis- og heimilisbókhald
hans. Meðal annars skráir hann vel
fang kúa og kinda. Fengitími fjárins
byrjaði jafnan um jólin. Desember
sérstaklega er ennfremur tími
uppgjörs og skuldalúkninga. Séra
Kristján skrifar þá upp á umsóknir
ekkna um ekknastyrk en fær aftur á
móti greitt prestgjald og ýmis fleiri
gjöld frá sóknarbömum sínum. Ægir
þar öllu saman. Þann 28. desember
1907 skrifar hann í dagbókina:
„Heiðskírt veður og logn, -6
gráður. Grafnir Sigfús [Sigfússon]
Krosshóli og Páll frá Ytrahvarfi
á Völlum. Kom Hallgrímur á
Melum [bóndi og organisti], fékk
sálmanúmer og dauðsfallaskýrslu
[fyrir hreppstjórann Halldór, föður
sinn]. Júlíus í Garðshomi borgaði
kr. 10,00 í prestgjald og nautatoll.
I dag fengu fjórar af mínum ám.“
Félagslíf og skemmtanir
Samkvæmislíf uppvaxandi
kynslóðar í Svarfaðardal á
öndverðri 20. öld er forvitnilegt.
Súkkulaðikanna ár búiprestshjónanna, líklega sú sem Snorri Sigfússon gaf
þeim jólin 1906.
Hjónin Kristján Eldjárn Þórarinsson og Petrína Sofjfia Hjörleifsdóttir