Morgunblaðið - 19.03.2018, Side 26

Auðvelt er fyrir notendur að gleyma sér í Íslensku orðaneti Jóns Hilmars, og
raunar er upplýsingamagnið svo mikið, og svo breytilegt eftir því hvaða orði er
flett upp, að getur tekið örlitla stund að læra á alla eiginleikana á Ordanet.is
Nota má orðið „árangur“ sem dæmi, en ef það er slegið inn birtist listi yfir
átján tilvik um notkun orðsins sem nafnorð og annan eins fjölda þar sem „ár-
angur“ er notað sem auðkenni með lýsingarorði. Ordanet.is birtir líka lista yfir
90 skyldheiti „árangurs“og 11 grannheiti raðað eftir vægi, 6 metin vensl og 11
samsetningar auk 257 vensla í gegnum hugtök.
Þeir sem læra að grúska í síðunni ættu fljótlega að verða margs fróðari um
íslenskuna, og jafnvel líka fjölfróðir, margfróðir, víðlesnir, vel að sér, gagn-
fróðir, sannfróðir, víðfróðir, stórfróðir og fullir af fróðleik, sem Íslenskt orða-
net birtir sem grannheiti orðsins „fróður“.
Hafsjór fróðleiks um málið
ALLT SEM ÞÚ VILDIR VITA UM ORÐIN
VIÐTAL
Ásgeir Ingvarsson
ai@mbl.is
Fræðimenn eins og Jón Hilmar
Jónsson eru að snúa vörn í sókn og
gera aðgengilegan á netinu heilan
hafsjó af fróðleik um íslenska tungu.
Jón Hilmar er fyrrverandi rann-
sóknarprófessor við Stofnun Árna
Magnússonar í íslenskum fræðum og
á heiðurinn af vefsíðunni Orðanet.is.
Hann lét nýlega af störfum við Árna-
stofnun en heldur áfram vinnu við
orðanetið. Vefsíðan er m.a. byggð á
gögnum úr prentuðum orðabókum
eftir Jón Hilmar, einkum Stóru orða-
bókinni um íslenska málnotkun sem
út kom árið 2005. Fyrir skemmstu
kom líka út á vegum Árnastofnunar
bókin Bundið í orð með úrvali greina
eftir Jón Hilmar.
Fyrir Jóni Hilmari vakti, öðru
fremur, að búa til tæki sem auðveld-
að gæti fólki að fá innsýn í orðaforð-
ann, sjá notkunarsamhengi orðanna
og bera saman valkosti í orðalagi.
„Notandinn getur slegið inn orð og
fengið upp lista af orðasamböndum
og samheitum og svipast um á ein-
stökum merkingarsviðum,“ útskýrir
Jón Hilmar og bætir við að hann
vonist til að vefsíðan veki forvitni
notenda um tungumálið. „Notendur
geta verið jafnt þeir sem þurfa hjálp
við að leysa krossgátu og fólk sem er
almennt umhugað um að skerpa og
bæta orðalag í rituðum texta eða töl-
uðu máli.“
Hann segir sérstöðu orðanetsins
m.a. felast í því að það sameinar ólík
orðabókarhlutverk sem ekki hafa átt
samleið með góðu móti í prentuðum
orðabókum. „Það er jöfnum höndum
samheita- og hugtakaorðabók auk
þess sem orðasamböndum eru gerð
rækileg skil. Þá er lögð áhersla á að
láta vitnisburð orðanotkunar í texta-
samhengi sýna hvaða orð og orða-
sambönd eiga mesta samleið merk-
ingarlega. Birting á orðabókarefni á
netinu hefur líka þann kost að þar
eru engar hömlur á orðafjölda eða
umfangi efnisins og bæta má við og
lagfæra eftir því sem þörf er á.“
Netið bæði himna-
sending og skaðvaldur
Er með miklum ólíkindum hve
miklu magni upplýsinga Jón Hilmar
hefur safnað inn í orðanetið en hann
segir verkinu langt frá því lokið og
að hann muni halda áfram að fylla
upp í smáar jafnt sem stórar glufur.
Stafræn tækni og möguleikar nets-
ins hafa gert fræðimönnum mun
auðveldara að rannsaka og kort-
leggja tungumálið og greina mis-
munandi notkun orða og samhengi
þeirra við önnur orð. „Ég hef t.d.
mikið notað Tímarit.is sem er heil
náma af textum sem nýta má til leit-
ar og greiningar á orðanotkun. Að
þessu leyti hefur netið og tölvutækn-
in verið algjör himnasending fyrir
mitt fræðasvið.“
En netið og tæknin virðast líka
fela í sér ákveðna ógn við íslenskuna.
Talið berst að því hvernig íslenskan
er að breytast og þá sérstaklega
hvernig yngstu kynslóðirnar nota
málið. Margir hafa verulegar
áhyggjur af því að málnotkun fari
hrakandi hjá unga fólkinu, bent er á
að það hafi ekki nógu auðugan orða-
forða, eigi fullt í fangi með að skrifa
skýrt og rétt og grípi iðulega til
enskunnar til að tjá sig.
Jón Hilmar segir að þarna hafi
netið vafalaust mikil áhrif, enskan sé
áleitin á þeim dægurmiðlum sem
börnin nota á netinu og á samfélags-
miðlum sé málið oft óvandað. Við
þessu þurfi að bregðast og til þess
séu aðstæður að mörgu leyti góðar.
Nú sé hægt að bjóða upp á miklu
markvissari og virkari leiðsögn um
málnotkun en áður en netið kom til
sögunnar og sú leiðsögn þurfi að
miklu leyti að vera í opnu aðgengi.
Orðabækur eru ekki eins skýr mark-
aðsvara og áður fyrr og því verða
opinberar stofnanir eins og Árna-
stofnun að beita sér enn frekar en
áður á þessu sviði.
„Hér skiptir fræðileg undirstaða
höfuðmáli og að framsetningin sé til
þess fallin að kveikja og örva áhuga
notenda á efninu. Fræðslan og miðl-
unin hvílir svo að miklu leyti á herð-
um kennaranna og vonandi ná þeir
að vekja hjá nemendum sínum það
viðhorf að það sé eftirsóknarvert að
hafa góð tök á notkun málsins við
ólíkar aðstæður. Við nútíma-
aðstæður verða upplýsingarnar og
leiðsögnin að vera tiltækar á netinu
hverju sinni, enda eru Íslendingar,
eins og aðrar þjóðir, vanir að geta
„Sköpunargleðin
finni sér farveg í
notkun málsins“
 Nútíminn kallar á að Íslendingar geti fundið upplýsingar
um tungumálið á netinu, hratt og örugglega  Með því að
færa orðabókarefni yfir á netið má, að sögn Jóns Hilmars
Jónssonar, sjá fyrir sér mun virkari notkun en áður
26 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 19. MARS 2018
LEYNIVOPN ÞJÓÐARINNAR
* Til að DHA skili jákvæðum áhrifum
þarf að neyta 250 mg á dag.
OMEGA-3
FYRIR SJÓN
OG AUGU
Omega-3 augu er ný vara frá Lýsi
sem er einkumætlað að viðhalda
eðlilegri sjón.
Omega-3 augu inniheldur lútein,
zeaxanþín og bláberjaþykkni. Ásamt
omega-3 fitusýrunni DHA*, sinki og
ríblóflavíni (B2 vítamín) sem stuðla
að viðhaldi eðlilegrar sjónar.
Fæst í öllum helstu apótekum landsins.
Elizabeth Peyton sýnir í Kling & Bang
Morgunblaðið/Eggert
Gaman saman F.v Sigríður Dóra Jóhannsdóttir, Sólveig Katrín Ragnars-
dóttir, Ragnar Kjartansson og Hekla Dögg Jónsdóttir brostu breitt.
Félagar Þrándur Þórarinsson og Snorri Helgason litu við á opnuninni.