Morgunblaðið - 30.04.2018, Blaðsíða 17

Skipulag og framkvæmd legháls-
og brjóstakrabbameinsleitar
Starfsemi Leit-
arstöðvar Krabba-
meinsfélagsins (LKÍ)
hefur verið til umræðu
í fjölmiðlum (RÚV:
Kveikur 24.04.2018)
vegna minnkandi þátt-
tökuhlutfalls kvenna til
leitar og deilna um þá
þróun. Almennt má
segja að árangur
krabbameinsleitar
byggist á skipulagi leitarstarfsins og
þátttökuhlutfalli kvenna og eru áhrif
leitar metin út frá síðari breytingum
á dánartíðni og nýgengi þessara
sjúkdóma. Áður hefur verið gerð
grein fyrir jákvæðum áhrifum leitar
á dánartíðni og nýgengi og beinast
þessi skrif því að skipulagi og fram-
kvæmd leitar og þátttökuhlutfalli
kvenna.
Skipulag leitar byggist í meg-
indráttum á (a) tölvukeyrðu boð-
unar- og eftirlitskerfi þar sem fylgst
er með mætingum til skipulegrar og
óskipulegrar leitar og eftirlit haft
með konum sem greinast með af-
brigðilegar leitarniðurstöður, (b)
verklegri framkvæmd leitarinnar
sem er byggð á töku frumustroka,
brjóstamynda og vefjasýna í og utan
skipulegrar leitar.
Þó þessir tveir þættir
séu nátengdir eðli
málsins samkvæmt
geta þeir verið í hönd-
um aðskilinna aðila.
Hér á landi hefur heild-
arskipulag leitarinnar
allt frá 1964 verið á
hendi Krabbameins-
félagsins (KÍ) og lang-
oftast í góðri sátt við
heilsugæslulækna, sér-
fræðinga, heilbrigðisyf-
irvöld og stjórn KÍ. Í
Reykjavík hafa heilsugæslulæknar
tekið að sér skoðanir á Leitarstöð
þar sem yfirlæknar stöðvanna hafa
til þessa talið óraunhæft að þessar
skoðanir færðust til heilsugæslu-
stöðvanna.
Eftir tilkomu leitar með brjósta-
röntgenmyndatöku og allt fram til
2013 var konum boðið upp á þessar
tvær leitir við sömu komu, á Leit-
arstöð og á heilsugæslustöðvar utan
Reykjavíkur, í þeim tilgangi að spara
konunni tíma og fyrirhöfn. Frá 2014
voru leitirnar þó aðskildar, legháls-
skoðanir færðar frá læknum yfir til
ljósmæðra og boðun til leghálsleitar
færð úr tveimur árum í þrjú ár. Áhrif
þessara breytinga á mætingar
kvenna eru óljósar þar sem eldri
kannanir hafa ekki staðfest vilja
kvenna til slíkra breytinga. Úrlestur
frumustroksins hefur ætíð verið á
hendi frumurannsóknarstofu LKÍ og
úrlestur hópskoðanamynda á hendi
röntgenlækna LKÍ. Góð samvinna
var ávallt við kvennadeild Landspít-
ala um læknamönnun leghálsskoð-
ana en aðrar deildir spítalans höfn-
uðu slíku samstarfi. Nýlega tókust
þó samningar um að Landspítali
tæki að sér sérskoðanaeiningu
brjóstadeildar LKÍ í húsnæði KÍ en í
fjölmiðlum hefur komið fram að við
þá breytingu hafi biðtími í sérskoðun
lengst úr hófi sem lofar ekki góðu
hvað varðar frekari yfirtöku Land-
spítala á starfsemi LKÍ.
Þátttökuhlutfall kvenna
Hér á landi hefur mæting til leitar
að leghálskrabbameini lengst af tek-
ið mið af 3. ára mætingu í aldurs-
hópnum 25-69 ára. Mæting var lág
fyrir 1982 en á því ári var leitin tölvu-
vædd sem gaf möguleika til skilvirk-
ari stjórnunar sem leiddi til að 3. ára
mæting fór úr 47% á tímabilinu 1975-
79 í 81% á tímabilinu 1989-1993.
Mætingin lækkaði síðan niður í 74%
á tímabilinu 2004-2008 sem er á
mörkum ásættanlegrar mætingar.
Ástæður þessarar lækkunar má
rekja til ýmissa samfélagslegra
breytinga sem of langt mál er að
rekja í þessari grein. Eftir banka-
hrunið 2008 lækkaði mætingin í 67%
á tímabilinu 2009-2012 og má m.a.
rekja þá lækkun til almenns sam-
dráttar í fjárveitingum sem leiddi til
aðhaldsaðgerða sem m.a. komu niður
á auglýsingastarfi tengdu leitarstarf-
inu (Skýrsla Leitarstöðvar fyrir
2012). Samkvæmt upplýsingum
Kveiks mun mætingin hafa minnkað
enn frekar eftir 2013 þrátt fyrir batn-
andi hag félagsins sem bendir til að
þær skipulagsbreytingar sem gerðar
voru á leitinni eftir 2013 hafi ekki
skilað bættri mætingu.
Til samanburðar við hin norrænu
löndin er best að miða mætingu til
brjóstakrabbameinsleitar við 2 til 3.
ára mætingu í aldurshópnum 50-69
ára. Hér á landi hefur 2 ára mæting
verið 62-64% og 3 ára mæting 70-
73% sem er mun lægri en mæting í
sama aldurshópi í Finnlandi. Ástæð-
ur lágrar mætingar hér á landi hafa
verið kannaðar og kom þar m.a. fram
að konurnar sögðust frekar treysta
brjóstaþreifingu læknis en mynda-
töku og má vafalaust að hluta rekja
þessa afstöðu þeirra til langvarandi
deilna hér á landi um gagnsemi leitar
með brjóstaröntgenmyndatöku.
Þrátt fyrir þessa lágu 2 ára mætingu
hafa rannsóknir staðfest að leitin
hefur marktækt lækkað dánartíðni
af völdum sjúkdómsins. Samkvæmt
Kveik mun mæting til brjósta-
krabbameinsleitar hafa minnkað enn
frekar eftir 2013.
Niðurstaða: (1) Ljóst er að minnk-
andi mæting til leitar er áhyggjuefni
og þarfnast nánari úttektar. (2)
Kanna ber hvort niðurfelling skoð-
unargjalda til skipulegrar leitar geti
aukið mætingarhlutfallið. (3) Óráð-
legt er að færa heildarskipulag og
framkvæmd leitarinnar til Landspít-
ala og varasamt að dreifa öllum leg-
hálsskoðunum til heilsugæslustöðva
á höfuðborgarsvæðinu. (4) Kanna
ber hvort aðskilja beri fram-
kvæmdar- og eftirlitsþátt leitarinnar
með því að færa boðunar-, eftirlits-
og úrvinnsluhlutverkið til Krabba-
meinsskrár en Leitarstöðin hafi
áfram umsjón með framkvæmd leit-
arstafsins undir stjórn óháðrar skim-
unarnefndar þar sem Krabbameins-
félagið, Landspítali, landlæknir og
velferðarráðuneytið eigi hver sinn
fulltrúa.
Eftir Kristján
Sigurðsson »Minnkandi mæting
til leitar er áhyggju-
efni og þarfnast nánari
úttektar.
Kristján Sigurðsson
Höfundur er fv. yfirlæknir og sviðs-
stjóri leitarsviðs 1982-2013.
kiddos@simnet.is
17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 30. APRÍL 2018
Ástfangnir kranar í Kópavogi Ástin á sér engin takmörk og hún nær yfir stokka og steina. Vegir hennar liggja til allra átta og í Kópavogi leynir hún sér ekki, sé horft til himins.
Ómar Óskarsson