Morgunblaðið - 11.08.2018, Qupperneq 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 2018
Orðin „mixa málið“ erukomin frá Dakótaskáld-inu Káinn eins og égnefndi í síðasta pistli.
Káinn vitnaði í menningarvita sem
vildi „hengja þá sem mixa málið“
(sjá Kviðlinga og kvæði 1945:52).
Þessi orð Káins gætu hjálpað okk-
ur í baráttunni við enskuslett-
urnar: þau ná eyrum okkar af því
að þau eru fyndin.
Spurning: Hvernig eigum við þá
að bregðast við mixinu? (Sbr. við-
mælendur í útvarpsþætti sem töl-
uðu um stúlkur sem „dismissa“
hæfileika sína og drengi sem skort-
ir „kreativití“; setja þyrfti „rokk-
solid effort“ í orkusparnaðinn því
auðlindirnar væru „finit“).
Svar: Við gætum leitt talið að
mixi, minnst orða Káins um gálga
og snörur og í framhaldinu velt fyr-
ir okkur hvaða íslensk orð geta komið í stað mix-orðanna. Gætum m.ö.o.
gert þetta að samkvæmisleik í öllum aldursflokkum (enginn vill láta
hengja sig).
Orðin „hengja þá sem mixa málið“ yrðu þá eins og stef til áminningar
og skemmtunar.
Spurning: En hvað um börnin sem horfa á allt enska skemmtiefnið?
Svar: Örugg leið til að
draga úr þörf barnanna fyrir
enskt afþreyingarefni er að
segja þeim sögur. Þetta er að
vísu dálítil vinna – en
skemmtileg. Og það spillir
ekki fyrir að við, fullorðna
fólkið, lærum af þessu ekki
síður en börnin. Við skerpum minnið (ekki veitir af) og neyðumst til að
sökkva okkur niður í lögmál frásagnar og áhrifamátt orðanna. Og við
komumst að því að við þurfum ekki að mixa málið. – Kosturinn við að
segja söguna eða ævintýrið (en ekki lesa) er sá að við beitum þeim orð-
um sem börnin skilja.
Sumar sögur eru stuttar (t.d. sagan um óskasteininn í Tindastól; Jón
Árnason I:649), aðrar lengri; já, framhaldssögur eru gulls ígildi. Finn-
boga saga ramma hefur t.d. „slegið í gegn“ í einu barnaherbergi í
Reykjavík. Þetta var níu kvölda saga – og aldrei hef ég séð barn jafn-
gagntekið áhuga (enþúsíastikk).
Finnboga saga ramma verður aðgengileg í skólasamfélaginu á haust-
dögum; hún er tilbúin til rafrænnar útgáfu á Skólavefnum með skýr-
ingum, stuttri samantekt, umræðupunktum og gagnvirkum spurning-
um. Þessi Íslendingasaga hefur allt það að geyma sem góða sögu prýðir:
Spennuþrungin augnablik, t.d. í samskiptum hjóna sem sjá lífið ólíkum
augum; hetju sem sýnir hugrekki en efnir aldrei til illinda að fyrra
bragði – lendir þó í því að þurfa að drepa tilvonandi tengdaföður; konur
sem sýna dirfsku og samhug. Með öðrum orðum: uppbyggileg spennu-
saga með harmrænu ívafi. En umfram allt er sagan bráðsnjöll og full af
glettni og kaldhæðni – og hæfilegum ýkjum, sbr. frásögnina af bjarn-
dýrinu sem Finnbogi rammi hryggbrýtur vopnlaus.
Niðurstaðan er einföld: Dugmiklir tæknimenn munu mixa það sem
snýr að tæknivæðingu tungunnar gegn eðlilegri þóknun. En það sem
við þurfum mest á að halda núna er gleði yfir töfrum tungumálsins og
bókmenntanna – án alls mix.
Að „mixa“ málið II
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Hinn 1. febrúar 1990 voru gerðir kjarasamn-ingar á almennum vinnumarkaði, sem þáþegar þóttu boða nýja tíma í þeim efnum.Þegar Einar Oddur Kristjánsson, þáverandi
formaður Vinnuveitendasambands Íslands var spurður,
hvort þeir væru sögulegir sagði hann að tíminn einn
mundi leiða það í ljós. Og svo varð. Þessir kjarasamn-
ingar fengu nafnið þjóðarsáttarsamningar í munni
almennings. Það orð þarf ekki að skýra. Í þeim fólst
ákveðin sátt á milli launþega og vinnuveitenda.
Aðdragandinn að þeim samningum var töluverður. Í
tvo áratugi áður hafði geisað hér óðaverðbólga. Hún hófst
í tíð vinstri stjórnar sem tók við af Viðreisnarstjórninni
að loknum þingkosningum sumarið 1971 en það væri
ósanngjarnt að kenna henni einni um. Undirrótin var
atburðir í Miðausturlöndum, sem leiddu til gífurlegra
hækkana á olíuverði um heim allan, tvisvar sinnum á
einum áratug.
Svo var komið vorið 1974, þegar sú
vinstri stjórn var að falla að því var spáð að
á því ári mundi kaupgjald hækka um 60%
og framfærslukostnaður um rúmlega 42%.
Til marks um stöðuna á vinnumarkaði það
ár er að í marzmánuði skall á verkfall prentara, sem stóð
í 7 vikur og leiddi m.a. til stöðvunar á útgáfu dagblaða
allan þann tíma.
Ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar, sem tók við síðla
sumars 1974 tókst að koma verðbólgunni niður í 26% en
þegar seinni vinstri stjórn Ólafs Jóhannessonar féll
haustið 1979 var hún komin í 81%. Verðbólgan varð svo
nánast stjórnlaus í tíð ríkisstjórnar Gunnars Thorodd-
sens, sem sat 1980-1983.
Undir lok níunda áratugarins var mönnum orðið ljóst
að svona gat þetta ekki gengið. En þá hafði það líka gerzt,
að óvenjulega mikið traust hafði orðið til á milli Einars
Odds og tveggja verkalýðsleiðtoga, þeirra Guðmundar J.
Guðmundssonar og Ásmundar Stefánssonar. Það traust
var lykillinn að því að kjarasamningarnir, sem gerðir
voru 1. febrúar 1990 lögðu grunn að þeirri þjóðarsátt,
sem segja má að hafi ríkt á vinnumarkaði í nær 29 ár, þ.e.
að aðilar vinnumarkaðar hafa náð að gera kjarasamn-
inga, sem ekki hafa leitt til stjórnlausrar verðbólgu, þótt
fleira hafi komið til og þá m.a. heppni og er þá vísað til
síðustu ára.
Nú er ýmislegt sem bendir til að þessi bráðum þriggja
áratuga þjóðarsátt sé að bresta. Að hlusta á verkalýðs-
leiðtoga samtímans og ráðherra í núverandi ríkisstjórn
tala um kjaramál er eins og að hlusta á fólk, sem lifir í
tveimur gjörólíkum heimum. Og það er erfitt að sjá, að
traust sé fyrir hendi á milli þessa fólks. Kannski þvert á
móti.
Ráðherrar spyrja hvernig verkalýðsforingjum detti í
hug að hægt sé að hækka laun um tugi prósenta og
verkalýðsleiðtogar spyrja á móti hvers vegna það sé ekki
hægt í ljósi þess að ráðherrarnir sjálfir hafi fengið slíkar
hækkanir.
Til viðbótar kemur svo að flestir talsmenn Samtaka
atvinnulífsins tala á sama veg og ráðherrarnir, en loka
augunum fyrir miklum hækkunum á launakjörum æðstu
stjórnenda einkafyrirtækja á markaði. Þó skal tekið
fram, að nýr formaður Samtaka atvinnulífsins, Eyjólfur
Árni Rafnsson, talar af meira raunsæi. Hann sagði í apríl
sl.:
„Úrskurðir kjararáðs um laun æðstu embættismanna
og kjörinna fulltrúa hafa valdið megnri óánægju og usla í
þjóðfélaginu.“
Þessi ummæli benda til þess að þar sé á ferð maður,
sem hugsanlega gæti náð að skapa það traust
á milli atvinnulífsins og launþegahreyfing-
arinnar, sem Einari Oddi tókst á sínum tíma
og er grundvallaratriði nú, ef ekki á illa að
fara.
Hvað gerist ef þjóðarsátt síðustu þriggja
áratuga brestur?
Verkalýðshreyfingin mun setja fram kröfur, sem taka
mið af úrskurðum kjararáðs um launahækkanir æðstu
embættismanna, þingmanna og ráðherra fyrir tveimur
árum og stjórna einstakra ríkisfyrirtækja og stofnana um
launahækkanir æðstu stjórnenda þeirra svo og af launa-
hækkunum æðstu stjórnenda stórra einkafyrirtækja.
Hún mun fylgja þessum kröfum fram með víðtækum
verkfallsaðgerðum, sennilega ekki allsherjarverkföllum
heldur skæruverkföllum, sem stöðva alla starfsemi Kefla-
víkurflugvallar í einhverja daga, stöðva uppskipun á
útflutningsafurðum og lama þannig kjarnastarfsemi í
atvinnulífinu og með öðrum áþekkum hætti. Eftir nokk-
urra mánaða átök af þessu tagi, sem munu valda gíf-
urlegu uppnámi í samfélaginu verða viðsemjendur
verkalýðshreyfingarinnar knúnir til samninga, sem koma
verðbólgunni á enn meira flug og valda því að lánaskuld-
bindingar fjölskyldna og fyrirtækja verða óbærilegar.
Það sér það hver maður að það er ekkert vit í að stefna
samfélaginu út í svona átök. Þau munu jafnast á við það,
þegar verkfallsverðir á sjötta áratug síðustu aldar tóku
sér stöðu í Ártúnsbrekkum, stöðvuðu flutningabíla og
helltu niður mjólk úr mjólkurbrúsum.
Það er auðvitað hugsanlegt að kynslóðin, sem nú
stjórnar landinu geti ekki skilið þessa stöðu, af því að hún
hafi ekki upplifað hana af eigin raun. Sú kynslóð var ým-
ist að ljúka stúdentsprófi, þegar þjóðarsáttarsamning-
arnir voru gerðir eða var með hugann við annað á enn
yngri stigum skólakerfisins.
En hún getur þó gert eitt: Hún getur kynnt sér þessa
sögu og um leið og hún gerir það hlýtur hún að átta sig á
því að leiðin til þess að koma í veg fyrir þau ósköp, sem
geta verið framundan er ekki að senda verkalýðshreyf-
ingunni tóninn úr stjórnarráðinu.
Er þjóðarsáttin
frá 1990 að bresta?
Hvað gerist ef
hún brestur?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Sárt er að sjá grandvaran embætt-ismann, Ingimund Friðriksson,
fyrrverandi seðlabankastjóra, sæta
ómaklegum árásum fyrir það, að
Seðlabankinn hefur fylgt fordæmi
norska seðlabankans og falið honum
ýmis verkefni, sem hann er manna
best fær um að leysa. Stundin segir
Rannsóknarnefnd Alþingis um
bankahrunið hafa komist að þeirri
niðurstöðu, að hann og hinir tveir
seðlabankastjórarnir fyrir banka-
hrun hafi gerst sekir um vanrækslu.
Fyrra málið var, að Landsbankinn
bað um stórkostlega, leynilega gjald-
eyrisfyrirgreiðslu í ágúst 2008.
Seðlabankastjórarnir höfnuðu þess-
ari beiðni, enda voru upphæðirnar
stórar og aðgerðin sennilega ólögleg.
Rannsóknarnefndin gerði enga at-
hugasemd við þá ákvörðun, en taldi,
að þeir hefðu átt að rannsaka betur
fjárhag Landsbankans. Bankastjór-
arnir bentu hins vegar á, að þeir
höfðu ekkert vald til þess að rann-
saka fjárhag bankans. Fjármálaeft-
irlitið fór með það vald.
Seinna málið var, að Glitnir bað
um stórt gjaldeyrislán í september
2008. Seðlabankastjórarnir höfnuðu
þessari beiðni. Rannsóknarnefndin
gerði enga athugasemd við þá
ákvörðun, en taldi, að þeir hefðu átt
að afla frekari upplýsinga um fjárhag
Glitnis. Enn bentu bankastjórarnir á,
að þeir höfðu ekkert vald til að rann-
saka fjárhag bankans.
Sjálfar ákvarðanirnar, sem seðla-
bankastjórarnir tóku, voru með öðr-
um orðum taldar eðlilegar, en Rann-
sóknarnefndin var þeirrar skoðunar,
að þeim hefðu átt að fylgja minnis-
blöð og útreikningar. Þetta sýnir tak-
markað veruleikaskyn. Um allan
heim voru seðlabankastjórar og fjár-
málaráðherrar þessa dagana að taka
mikilvægar ákvarðanir, sem þoldu
enga bið. Fleiri minnisblöð og frekari
útreikningar hefðu hvort sem engu
breytt um bankahrunið.
Málsvörn seðlabankastjóranna
hlaut óvæntan stuðning eins nefnd-
armannsins, Sigríðar Benedikts-
dóttur, þegar hún hafði frumkvæði
að því árið 2013, á meðan hún sinnti
fjármálastöðugleika í Seðlabank-
anum, að Alþingi samþykkti lög um
auknar heimildir Seðlabankans til að
óska upplýsinga frá fjármálastofn-
unum.
Danska Rangvad-nefndin, sem
rannsakaði fjármálakreppuna þar,
komst að þeirri niðurstöðu, að
danska seðlabankann hefði skort
valdheimildir til að stöðva vöxt bank-
anna þar í landi. Ben Bernanke,
seðlabankastjóri Bandaríkjanna í
fjármálakreppunni, kvartaði undan
því í endurminningum sínum, að
hann hefði ekki haft nægar heimildir
til að óska eftir upplýsingum um fjár-
málastofnanir.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Engin vanræksla
R
GUNA
GÓÐAR
I