Morgunblaðið - 24.09.2018, Side 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 24. SEPTEMBER 2018
Umræðan um íslenska heilbrigð-
iskerfið hefur lengi verið föst í vel
þekktu hjólfari, ekki síst nú þegar
fjallað er um stofurekstur sér-
fræðilækna utan sjúkrahúsa. Ein-
blínt er á kostnað, hagræðingu og
sparnað. Lítt eða aldrei talað um
það, sem skiptir mestu máli, en það
er framlegð heilbrigðiskerfisins til
samfélagsins og arðurinn sem skap-
ast af störfum heilbrigðisstarfs-
manna. Að lækna, líkna og að hjálpa
hverjum einstaklingi til þess að
verða eins gefandi og vinnufær og
kostur er. Ef ársreikningar fyr-
irtækja og stofnana væru með svip-
uðu sniði, þá væru aðeins kostn-
aðarliðir taldir upp, en ekki tekjur.
Það er því tilefni til þess að minna á
þá vel þekktu staðreynd að íslenska
heilbrigðiskerfið er með þeim bestu
í heimi og er þá sama hvort litið sé
til aðgengis og gæða, eða árangurs í
meðferð alvarlegra sjúkdóma. Um
þetta vitna nýlegar greinar í vís-
indaritum og skýrslum alþjóðastofn-
ana.
Framlegð
Hver er þá framlegðin? Frá sjón-
arhorni einstaklingsins er hún ein-
föld. Framlegðin dregur úr líkum á
tilurð sjúkdóma með forvörnum,
skilvirkum greiningum og bestu fá-
anlegu meðferð komi til veikinda.
Hún dregur úr þjáningum og stuðl-
ar að því að einstaklingur geti lifað
eins eðlilegu lífi og unnt er, þótt
komi til veikinda. Í stuttu máli, auk-
in lífsgæði. Framlegðin til sam-
félagsins felur í sér styrkingu ein-
staklings, fjölskyldna og hópa. Skert
vinnugeta eða óvinnufærni verður
að tekjutapi fyrir samfélagið. Bið
eftir réttri meðferð gerir það sama.
Ótímabær dauðdagi vegna sjúk-
dóma eða slysa hefur í för með sér
það að framlag einstaklingsins til
samfélagsins stöðvast, hættir. Þá
tapast fjárfesting samfélagsins í
menntun og heilsuvernd. Þetta má
sjá ljóslega í útreikningum hagfræð-
inga, staðreyndir sem vega þungt í
umfjöllun Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunarinnar (WHO) um
hagfræðilegt mikilvægi heilbrigð-
isþjónustu á heimsvísu. Góð heil-
brigðisþjónusta byggist á hnökra-
lausu aðgengi allra, vel menntuðu
starfsfólki og góðum aðbúnaði. Í
hita umræðunnar undanfarið hafa
þessir þættir hvergi komið fram af
hálfu hins opinbera. Það er miður.
Framfarir
Við þrír sem þetta ritum höfum
unnið sem læknar á Íslandi frá átt-
unda áratug síðustu aldar, á sjúkra-
húsum, í heilsugæslu, í rekstri sér-
fræðistofa og innan læknadeildar,
með nokkrum hléum vegna sérnáms
og starfa erlendis. Samanlagður
starfsaldur okkar er orðinn æði
langur. Á starfsferli okkar höfum
við allir komið að vinnu við þróun
og skipulag heilbrigðismála, ekki
alltaf sammála, en eigum það þó
sameiginlegt að ræða þessi mál af
metnaði og framsýni og ekki síst
með hagsmuni sjúklinga í fyrirrúmi.
Á þessum tíma hafa orðið stórstígar
framfarir í heilbrigðisvísindum og
þá um leið á skipulagi heilbrigð-
ismála. Þetta er sýnilegast í sjúkra-
húsþjónustu en líka í eflingu heilsu-
gæslu og þjónustu sérfræðinga utan
sjúkrahúsa. Á sama tíma hafa setið
ríkisstjórnir með síbreytilegt póli-
tískt litróf. Það hefur þó verið þjóð-
inni til gæfu að pólitískar kreddur
hafi verið mikið til lagðar til hliðar
við þróun heilbrigðiskerfisins, og
oftast leitað lausna sem taka mið af
þörfum hinna veiku og með rekstr-
arhagkvæmni í huga.
Til hins verra
Nú hefur verið varpað fram hug-
myndum af hálfu heilbrigð-
isráðherra um róttækar kerf-
isbreytingar á skipan
heilbrigðiskerfisins. Hugmyndin er
sú að færa einn hinna stóru þátta,
og mögulega þann skilvirkasta, þ.e.
þjónustu sjálfstætt starfandi sér-
fræðinga, að miklu leyti eða alfarið
inn á göngudeildir sjúkrahúsa eða
inn í heilsugæsluna. Ekki fylgja
rekstrarleg rök fyrir þessu, né held-
ur rök byggð á þjónustustigi og
gæðum. Hugsunin er því einungis
byggð á pólitískri kreddu. Það er á
vitorði þeirra sem vilja vita að
göngudeildir sjúkrahúsa hafa nú
hvorki húsakost né mannskap til að
taka við þó ekki væri nema broti
þjónustu sjálfstætt starfandi sér-
fræðinga. Um er að ræða mjög sér-
hæfða læknisþjónustu sem heilsu-
gæslan að jafnaði fæst ekki við og
getur ekki fengist við um fyr-
irsjáanlega framtíð enda hefur hún
ekki sérhæft starfslið til að sinna
slíkri vinnu. Það stefnir því í versta
kostinn; að kostnaður sérfræðiþjón-
ustunnar flytjist frá sjúkratrygg-
ingum yfir á sjúklinga. Og enn einu
sinni bitnar þetta á einstaklingum
og fjölskyldum sem minnstar hafa
tekjurnar. Sjúklingar vilja það ekki,
læknar vilja það ekki, þjóðin vill það
ekki.
Væri því ekki ráð að anda djúpt
og stunda samningaviðræður sem
tryggja að heilbrigðisþjónustunni í
landinu sé ekki stefnt í voða um
áramót.
Heilbrigðisráðherra, vaknaðu
strax. Annars fellur þú á tíma.
Það sem ekki er sagt
Eftir Högna Óskarsson,
Sigurð Árnason og
Sigurð Guðmundsson
» Framlegð heilbrigð-
isþjónustunnar er
mikilvæg fyrir ein-
staklinga og samfélagið.
Ráðherra stefnir nú í að
hleypa heilbrigðiskerf-
inu í uppnám.
Högni
Óskarsson
Högni Óskarsson er geðlæknir og
stjórnendaþjálfari, Sigurður Árnason
er lyflæknir, heilsugæslulæknir og
krabbameinslæknir, og Sigurður
Guðmundsson er læknir við Landspít-
ala og prófessor við læknadeild Há-
skóla Íslands.
hogni@humus.is
Sigurður
Árnason
Sigurður
Guðmundsson
Það er mikilvægt að
greina rétt viðfangs-
efnið ef ekki á illa að
fara. Röng greining
leiðir af sér vitlausar
lausnir. Í Morgun-
blaðinu í vikunni er
viðtal við formann at-
vinnuveganefndar Al-
þingis. Þar er afkoma
„litlu útgerðanna“
skilgreind sem stóra
vandamálið í sjávar-
útvegi. Nánar tilgreint er það
veiðigjaldið sem veldur vandanum.
Formaður nefndarinnar, einn af
alþingismönnum kjördæmisins,
segir að tryggja þurfi hag minni
útgerða og ráðið til þess mun vera
að breyta lögum um veiðigjald og
„efla sérstaka afslætti“ til þessara
útgerða.
Veiðigjaldið, sem innheimt er í
ríkissjóð af útgerðum sem veiða
kvótann, er greinilega stóri vand-
inn sem verður vegna „útópíu eða
hugmyndafræði um hvað sé hægt
að leggja á há veiðigjöld án tillits
til ólíkrar afkomu, samfélags og
byggðarsjónarmiða“, eins og for-
maður atvinnuveganefndar segir í
viðtalinu.
Staðið með kvótaeigendum
Þetta er röng greining vegna
þess að veiðigjaldið er ekki vanda-
mál fyrir nokkra útgerð á landinu,
hvorki litla né stóra, og hefur aldr-
ei verið. Þetta er sögufölsun enda
hafa útgerðir um langt árabil
greitt háar fjárhæðir fyrir aðgang-
inn að fiskimiðunum og framhjá
því er vísvitandi litið. Það er verið
að fela þá staðreynd og láta sem sá
hluti sem rennur til ríkisins sé al-
veg sérstakt vandamál stór-
hættulegt sjávarbyggðunum. For-
maður atvinnuveganefndar
Alþingis ver með kjafti og klóm
handhafa kvótans, sem þegar taka
til sín stærstan hluta af arðunum
af fiskimiðunum. Tillagan til lausn-
ar á vandamálinu er að ríkið gefi
afslátt af veiðigjaldinu – til þeirra
sem eiga kvótann. Þegar grein-
ingin er röng verður úrræðið vit-
laust. Öðru vísi getur það ekki orð-
ið.
Kvótaeigendur
standa með
sjálfum sér
Það er löngu vitað
að kvótaeigendur
standa bara með sjálf-
um sér, þótt því hafi
framan af kvótakerf-
inu verið trúað að
peningarnir sem
kvótaeigendurnir hafa
fengið með kvótanum
myndu efla byggðina.
Hver kvótaeigandinn
á fætur öðrum, stór og
smár, hefur innleyst verðmætin í
kvótanum. Það hefur gerst í öllum
bæjum og þorpum á Vestfjörðum.
Alls staðar hefur einstaklingurinn
átt peninginn en ekki samfélagið.
Svo gott sem alls staðar hefur
verðmætunum verið ráðstafað ann-
ars staðar. Verðmætin í kvótanum
hafa ekki orðið til þess að styrkja
byggðarlögin, öðru nær, þau hafa
veikst í hvert sinn sem kvóti hefur
verið seldur. Kvótaeigendurnir
vilja hafa þetta svona áfram. Þeir
vilja líka að verðið á kvótanum
verði sem hæst áfram. Það gefur
þeim mest í aðra hönd þegar kem-
ur að sölu. Þeir selja allir að lokum
og taka út eignina, verðmætin í
kvótanum. Kvótaeigendurnir
standa með sjálfum sér og formað-
ur atvinnuveganefndar Alþingis
stendur með þeim af því að hann
greinir vandann vitlaust.
Ekki staðið með ríkinu
Það eru til upplýsingar um það
sem útgerðin greiðir fyrir aðgang-
inn að miðunum. Annars vegar er
það verðið sem greitt er fyrir kaup
á kvóta eða leigu á kvóta og er
greiðsla frá einum útgerðarmanni
til annars. Hins vegar er það veiði-
gjaldið sem rennur til ríkisins. Á
síðasta fiskveiðiári var með-
alleiguverð á þorskkvóta 150 kr./
kg og veiðigjaldið 23 kr./kg. Sam-
tals voru því greiddar 173 kr. fyrir
veiðiréttinn á 1 kg af þorski. Ríkið
fékk 13% og kvótahafinn 87%. Fyr-
ir fiskveiðiárin á undan var hlutur
ríkisins mun minni, t.d. fékk ríkið
um 5% og kvótahafinn um 95% árið
þar á undan. Þeir sem fá byggða-
kvóta þurfa ekkert að borga nema
veiðigjaldið. Enginn hefur hafnað
byggðakvóta vegna veiðigjaldsins.
Veiðigjaldið er ekki vandamálið,
heldur er það hin greiðslan;
greiðslan til kvótahafans. Þegar
krafist er þess að lækka hlutinn til
ríkisins er viðkomandi ekki að
standa með ríkinu heldur með
einkaaðilanum sem á endaum fær í
sinn vasa andvirði kvótans.
Ef menn vilja standa með ríkinu
á að hækka veiðigjaldið mikið,
enda mun afleiðingin af því verða
að verðið milli útgerðarmanna mun
lækka á móti. Heildargreiðslan
fyrir aðganginn að miðunum verð-
ur óbreytt. Það vilja kvótahafarnir
ekki því það minnkar þeirra
„eign“. Þarna liggja undir tugir
milljarða króna á hverju ári og það
er tekist á um skiptinguna milli
ríkisins og kvótahafanna.
Ekki staðið með
byggðarlögunum
Þeir sem svona greina stöðuna
eins og er í viðtalinu í Morgun-
blaðinu standa ekki með byggðar-
lögunum. Það sem styrkir þau er
bættur efnahagur, með öðrum orð-
um meiri peningar sem renna um
staðbundið efnahagslíf byggðanna.
Eftir að verðmætin í fiskveiðunum
fóru að mestu inn í kvótaverðið
hurfu úr plássunum gríðarlegir
fjármunir og þau veiktust að sama
skapi. Auðvitað á að renna til
byggðarlaganna verulegur hluti af
því verði sem greitt er hverju sinni
fyrir aðganginn að miðunum. Fyrir
Vestfjörðum eru gjöful mið. Vest-
firsk byggðarlög eiga að fá millj-
arða á milljarða króna ofan til
samfélagslegra verkefna á hverju
ári. Það er þeirra hlutur í auð-
æfunum og það er réttmætur hlut-
ur íbúanna. Hvar eru alþingismen-
irnir sem standa með
Vestfirðingum? Hinir sem standa
með einkaeign á kvótaauðnum
standa í löngum röðum utan við
gullslegnar útidyr LÍÚ. Það eru
enn orð að sönnu þau formanns
nefndarinnar á Alþingi í viðtalinu
við Morgunblaðið að það er útópía
sú hugmyndafræði að innheimta
réttmætan skerf af þjóðareign til
hagsbóta fyrir samfélagið og
byggðarlögin. Svo verður á meðan
stjórnmálaflokkar bæði til hægri
og vinstri mynda skjaldborg utan
um auðvaldið í landinu.
Að standa með Vestfirðingum
Eftir Kristin H.
Gunnarsson
»Eftir að verðmætin í
fiskveiðunum fóru
að mestu inn í kvóta-
verðið hurfu úr pláss-
unum gríðarlegir fjár-
munir og þau veiktust
að sama skapi.
Kristinn H.
Gunnarsson
Höfundur er fv. alþingismaður.
Þorskur
Fiskveiðiár 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 2015/16 2016/17 2017/18
Aflamark leiga 304 206 203 233 217 191 150
Veiðigjald 9 33 17 13 14 11 23
Samtals gr. f. veiðirétt 304 206 203 233 217 202 173
Hlutur ríkisins 3% 16% 8% 6% 6% 5% 13%
Hlutur kvótahafans 97% 84% 92% 94% 94% 95% 87%
Gjald Síðustu tvö fiskveiðiár hefur leigutakinn greitt veiðigjaldið ofan á
leiguverðið. Áður greiddi sá veiðigjaldið sem leigðu frá sér kvótann. Byggt
á upplýsingum Fiskistofu.
Þegar það finnast fornminjar, sem ekki var vitað um áð-
ur, og breyta þar með Íslandssögunni, eins og er að ger-
ast í heimreiðinni að Bessastöðum þessa dagana, þá
finnst mér sjálfsagt, að reynt sé að varðveita þær og hafa
þær sýnilegar. Það hlýtur að mega breyta og breikka
heimreiðina að forsetabústaðnum þannig að hægt sé að
hafa þessar merku minjar sýnilegar fyrir fólk. Annað
væri óverjandi.
Svo legg ég til, að orkupakki Evrópusambandsins,
sem nú er til umræðu í þinginu, verði settur í þjóð-
aratkvæði, og hvet eindregið til þess, þar sem orka
landsins er þjóðareign, auðlindin okkar allra, sem fáeinir
menn eiga ekki að fá að ráðskast með að vild, jafnvel í
trássi við vilja þjóðarinnar, og ennþá síður útlendingar.
Minnumst þess, að við erum sjálfstæð þjóð og fullvalda,
og ráðum sjálf öllum okkar málum, líka orkumálunum,
og það hefur enginn leyfi til að heimta af okkur að láta
auðlindir okkar af hendi til eins eða neins.
Guðbjörg Snót Jónsdóttir.
Velvakandi Svarað í síma 569-1100 frá kl. 10-12 velvakandi@mbl.is
Sögulegar minjar og orkupakkinn
Morgunblaðið/Hari