Morgunblaðið - 03.01.2019, Qupperneq 66

66 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 2019
Lestrarátak Ævars vísindamanns,
sem hefur notið sívaxandi athygli
og vinsælda, hóf göngu sína í
fimmta og síðasta skiptið á nýárs-
dag og stendur til 1. mars næstkom-
andi.
Í tilkynningu segir að eins og áð-
ur geti allir nemendur í 1.-10. bekk
tekið þátt en einnig geta íslenskir
krakkar erlendis verið hluti af átak-
inu. Þá er sú nýlunda í ár að nú geta
foreldrar og forráðamenn líka tekið
þátt. Reglurnar eru þær að þátttak-
endur mega lesa hvaða bók sem er,
á hvaða tungumáli sem er, og þá
teljast hljóðbækur og bækur sem
lesnar eru fyrir þátttakendur líka
sem lesnar bækur.
Fimm krakkar og eitt foreldri
sem taka þátt verða dregin úr inn-
sendum lestrarmiðum um miðjan
mars og fá það í verðlaun að vera
gerð að persónum í síðustu bókinni
um Bernskubrek Ævars vísinda-
manns; æsispennandi risaeðlu-, vél-
menna-, geimveru- og ofurhetjubók.
Þá verður sá skóli sem les hlutfalls-
lega mest einnig settur í bókina.
Átakið sem Ævar Þór Benedikts-
son stendur fyrir er unnið í sam-
starfi við mennta- og menningar-
málaráðuneytið, Brandenburg –
auglýsingastofu, Forlagið, Barna-
vinafélagið Sumargjöf, Þjónustu-
miðstöð bókasafna, Póstinn, Reykja-
vík UNESCO Bókmenntaborg og
Heimili og skóla.
Síðasta lestrarátak
Ævars vísindamanns
Átak Ævar Vísndamaður stendur
fyrir átakinu í fimmta skipti.
Við uppsetningu á vali myndlistar-
gagnrýnenda Morgunblaðsins á
bestu sýningum nýliðins árs sem
birtist um liðna helgi var farið rangt
með það hvar sýning bandarísku
myndlistarkonunnar Elizabeth Pey-
ton, Universe of the World-Breath,
var sett upp en það var hjá Kling &
Bang í Marshall-húsinu. Beðist er
velvirðingar á mistökunum.
Peyton sýndi í Kling & Bang
LEIÐRÉTT
Norski presturinn HansEgede (1686-1758) héltárið 1721 ásamt fjöl-skyldu sinni til Græn-
lands, hóf þar trúboð og lagði á
næstu árum grunninn að byggð þar
sem nú er höfuðstaðurinn Nuuk.
Nokkrum árum eftir að Egede kom
sér fyrir sendi danski konungurinn
þangað nokkur skip með vistum,
landstjóra, hermönnum, lækni,
kaupmanni og refsiföngum, körlum
og konum sem
höfðu verið gefin
saman og gefnar
upp sakir til að
gerast landnem-
ar í hinni nýju
dönsku nýlendu.
Hún átti að
byggjast upp í
samvinnu við
kristið sam-
félagið sem
Egede var að móta með þeim svo-
kölluðu villimönnum sem hann
kristnaði. Hin lánlausa nýlenda
Dana á Grænlandi og fólkið sem
hana byggði er söguefni þessarar
áhrifamiklu skáldsögu dansk-norska
rithöfundarins Kims Leine, Rauður
maður / Svartur maður. Þetta er
annar hluti þríleiks um Dani á
Grænlandi en fyrir þann fyrsta, sem
er mikill um sig eins og þessi bók,
Spámennirnir í Botnleysufirði, hlaut
Leine Bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs árið 2013. Og hefur höf-
undurinn eignast marga aðdáendur
fyrir þá sögu, hér sem annars staðar
þar sem hún hefur verið gefin út.
Í millitíðinni kom út á íslensku
opinská, að mörgu leyti hrífandi en
æði grimm sjálfsævisaga höfund-
arins, Kalak. Þar má meðal annars
lesa um árin þegar Leine starfaði
sem sjúkraliði á Grænlandi og upp-
lifði margt erfitt og átakanlegt; það
má sjá hvernig sú reynsla af mann-
lífinu sem og af landinu kalda og erf-
iða nýtist vel við að móta söguheim-
inn hér í þessu nýja verki. Þessi saga
hlaut skiljanlega mikið lof þegar
þegar kom út í Danmörku í fyrra, og
í raun ekki síðri viðtökur en fyrsti
hluti þríleiksins.
Í eftirmála tekur höfundur fram
að Rauður maður/Svartur maður sé
skáldverk en standi þó nær skjal-
festum sannsögulegum atburðum en
Spámennirnir í Botnleysufirði. En
söguna beri þó ekki að lesa sem
sannferðuga sögulega lýsingu, þótt
flestar persónurnar séu byggðar á
fólki sem lifði og hét sama nafni og
það heitir í skáldsögunni. Margt sem
gerist í sögunni hafi gerst í raun og
veru en annað sé tilbúningur. Þá
birtir höfundurinn við bókarlok lista
yfir á þriðja tug bóka sem hann hafi
stuðst við og vísar jafnframt les-
endum, sem vilja kynnast betur
hinni „raunverulegu“ sögu á bækur
um efnið að lesa. Og eflaust munu
margir taka því fagnandi, því við
bókarlok munu líklega margir vilja
vita meira um persónur og söguna.
Ferðamaður sem kemur til Nuuk
sér nafn hans Egede víða og styttur
af trúboðanum má finna bæði þar og
í Kaupmannahöfn, myndir þar sem
hann er sýndur í helgimyndastíl, en
því fer fjarri að slík mynd sé dregin
upp af klerkinum hér, þar sem hann
er fyrir miðju frásagnarinnar ásamt
eiginkonu og fjórum börnum. Mynd-
in af Egede er sérlega vel mótuð.
Hann er hrokafullur ofbeldismaður
sem réttlætir allar sínar gjörðir með
meintri trú sinni, lítur niður á inn-
fædda og mismunar öllum í kringum
sig. Kaflar bókarinnar hefjast á til-
vitnunum í dagbækur Egede og er
það snjall leikur hjá höfundinum að
nota þær sem eina meginrödd frá-
sagnarinnar, rödd sem bindur hana
saman með svo mörgum öðrum.
Þetta er annars margradda frásögn
og meistaralega leikið með það að
færa sjónarhorn og frásagnarmiðjur
milli fólksins sem kemur við sögu.
Þannig næst vel að sýna ólíka af-
stöðu, trú og hugmyndir söguper-
sónanna til atburða og lífsins, sem
og lýsa sögusviðinu og knýja frá-
sögnina kröftuglega áfram með
markvissum hætti.
Særingarmaðurinn Aappaluttoq,
eða Rauður, hefur frásögnina með
því að segja frá því þegar hann af-
hendir Hans Egede sitt eina eftirlif-
andi barn, Paapa, sem er þá tíu
vetra. Egedehjónin ala drenginn
upp í kristni sem einn af sínum börn-
um, gefa honum hið konunglega
nafn Friðrik Kristján og ætla honum
að verða trúboði, en samt alltaf ann-
ars flokks þegn. Egede og Rauður
hafa gjörólíka afstöðu til lífsins, ann-
ar hrærist í þröngsýnum trúar-
kreddum meðan hinn getur ferðast
hvert á land sem er og þekkir heim-
inn, en þeir eiga eftir að takast hat-
rammlega á um piltinn. Þeir eru
tvær aðalpersónanna en meðal ann-
arra segja frá börn Egede og eigin-
konan snjalla en kúgaða Gertrud,
Pors landstjóri, flogaveik og korn-
ung ráðskona hans, íslenskur her-
bergisþjónn Pors, liðhlaupi og
skækjan sem hann giftist, aðstoðar-
prestar Egede, skipstjóri sem flytur
fólk og vistir til nýlendunnar, sára-
læknir nýlendubyggðarinnar, ævin-
týramaður sem er þar um tíma og
þýskir trúboðar – og eru þá ekki allir
sögumenn upp taldir. Inn á milli hef-
ur alvitur sögumaður orðið. En þótt
raddirnar séu margar þá rennur frá-
sögnin afar lipurlega og dregin er
upp allsvakaleg og eftirminileg
mynd af fólki og djöfullegri lífsbar-
áttu, í Danmörku og Noregi en þó
einkum í Grænlandi. Hér geisa
viðurstyggilegir sjúkdómar og fólk
deyr unnvörpum með átakanlegum
og stundum gróteskum hætti, hvort
sem það er drepið, fyrirfer sér eða
skilur við af náttúrulegum orsökum.
Allt er morandi í lús, óhreinindin og
subbuskapurinn eru yfirgengileg,
það er svallað ótæpilega og kynlíf er
mikilvægur þáttur lífsins, en lífs-
þorstinn er oftast nær til staðar og
svo er fólk sífellt að takast á, í orðum
eða gerðum, og ólíkir menningar-
heimar, hinna evrópsku innflytjenda
og heimamanna, mætast með sér-
kennilegum og oft ömurlegum hætti.
Þá eru látlaus hugmyndafræðileg
átök í sögunni, átök einsýnnar og
grimmrar kristinnar trúar – líka
milli lúterskra og kaþólskra – og
hinna umburðarlyndari en þó líka
oft köldu siða heimamanna sem
Rauður er fulltrúi fyrir. Svo er
grænlenska náttúran líka æði
grimm, þótt henni sé líka víða fal-
lega lýst og af aðdáun og skilningi,
og hægara sagt en gert að lifa af í
henni – enda sópast persónurnar af
sögusviðinu og standa ekki margar
eftir í bókarlok.
Kim Leine hefur í viðtölum talað
um hrifningu sína á norrænum ep-
ískum höfundum á borð við Hamsun
og Laxness, að hann vilji ganga í
flokki með þeim, og það gerir hann
svo sannarlega og svo aðdáun vekur.
Rauður maður/Svartur maður er
áhrifamikil örlagasaga, mjög vel
skrifað stórvirki þar sem furðu
margt er undir og persónur mótaðar
með eftirminnilegum hætti. Það er
tekist á við grimma náttúru og ill ör-
lög, fulltrúar kynslóða og ólíkrar
hugmyndafræði mætast, hér er and-
lega veikt fólk, aðrir uppfullir af
menntahroka, fólk sem getur lifað
með náttúrunni og fólk sem lætur
reka á reiðanum og reynir bara að
lifa af. En allir eru breyskir, þetta er
harður og miskunnarlaus heimur og
lítið rými fyrir fegurð og gæsku,
þótt það örli á henni innan um ljót-
leikann og grimmdina.
Að lokum er vert að hrósa þætti
þýðandans, Jóns Halls Stefáns-
sonar, en hann færir íslenskum les-
endum ólíkt og á köflum mergjað
tungutak sögumannanna í þessum
kalda heimi átjándu aldar listavel.
Kaldur heimur og grimmur
Morgunblaðið/RAX
Kim Leine „… áhrifamikil örlagasaga, mjög vel skrifað stórvirki þar sem
furðu margt er undir og persónur mótaðar með eftirminnilegum hætti.“
Skáldsaga
Rauður maður / Svartur maður
bbbbb
Eftir Kim Leine.
Jón Hallur Stefánsson íslenskaði.
Sæmundur, 2019. Kilja, 551 bls.
EINAR FALUR
INGÓLFSSON
BÆKUR
POTTAR OG PÖNNUR
Fagmaðurinn velur AMT en þú?
Þýsk hágæðavara
Progastro | Ögurhvarfi 2, Kópavogi | Sími 540 3550
progastro.is | Opið alla virka daga kl. 9–17.
Allir velkomnir einstaklingar og fyrirtæki
Vefverslunokkarprogastro.iser alltaf opin!
Allt fyrir eldhúsið