Morgunblaðið - 07.01.2019, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 7. JANÚAR 2019
Allt búið Nú þegar jólunum er formlega lokið samkvæmt dagatali
verður jólaskraut víða tekið niður, en vonandi fá sum ljósin að lifa.
Hari
Það er orðið næsta
óumdeilt að loftslags-
breytingar eru einhver al-
varlegasta ógnin sem
heimurinn stendur
frammi fyrir. Án aðgerða
er ljóst að afleiðingarnar
geta orðið geigvænlegar.
Fyrir vikið hefur verið
efnt til margháttaðs al-
þjóðlegs samstarfs í því
skyni að minnka hvers
konar mengun með magntakmörk-
unum á losun tiltekinna gróðurhúsa-
lofttegunda. Með Parísarsamningnum
um loftslagsmál sem gekk í gildi fyrir
um tveimur árum settu aðildarríkin sér
markmið um að draga úr þessari losun.
Ísland hyggst taka þátt í því með ESB-
ríkjunum að minnka losunina um 40
prósent fram til ársins 2030. Jafnframt
hafa íslensk stjórnvöld markað stefnu
um að Ísland verði kolefnishlutlaust
árið 2040.
Þetta eru sannarlega metnaðarfull
markmið, en óhjákvæmileg. Til þess að
ná þeim þarf sameiginlegt átak
margra, ekki síst atvinnulífsins.
Í þessum anda ákvað Landssam-
band fiskeldisstöðva að láta gera
skýrslu um kolefnisspor íslensks lax-
eldis og aðgerðir til að minnka það. Til
verksins fengum við hið færasta fólk,
þau Stefán Gíslason og Birnu Sigrúnu
Hallsdóttur hjá Umhverfisráðgjöf Ís-
lands og kom skýrsla þeirra út nú í
desember.
Grunnt kolefnisspor
í íslensku laxeldi
Meginniðurstaða skýrslunnar er að
heildarlosun gróðurhúsalofttegunda
frá laxeldi í sjó hafi verið um 31 þúsund
tonn CO2 ígilda árið 2017, eða sem
nemur 3,21 kg CO2 ígilda á hvert kíló af
tilbúinni afurð. Þetta eru sannarlega
uppörvandi niðurstöður og sýna að kol-
efnisfótspor í fiskeldi er mjög grunnt.
Svipað og við veiðar á villtum fiski, svo
sem þorski og lægra en í flestri annarri
framleiðslu á dýraafurðum.
Til þess að átta sig betur á þessu, er
ágætt að bera saman kolefnissporið við
aðra matvælaframleiðslu,
samkvæmt sambæri-
legum meðaltölum er-
lendra greininga. Lægst
er kolefnissporið í græn-
metisframleiðslu, vel inn-
an við 1 kg CO2 ígilda á
hvert kíló af tilbúinni af-
urð. Kjúklingur og svína-
kjöt eru með allnokkru
dýpra fótspor en laxinn
en lambakjöts- og nauta-
kjötsframleiðslan átta til
nífalt meira en laxeldið.
Þegar kemur að kol-
efnissporinu, lykilhugtakinu þegar við
tölum um hlýnun andrúmsloftsins, hef-
ur laxeldi í sjó því afar góða sögu að
segja.
Með auknu fiskeldi á Íslandi má
draga enn úr kolefnissporinu
Það kolefnisspor sem laxeldi skilur
þó eftir sig, má að langmestu leyti
rekja til fóðurframleiðslu ( 93%), sem
þýðir að íslensku laxeldisfyrirtækin
hafa að óbreyttu takmarkaða mögu-
leika til að draga úr þessum áhrifum. Í
dag er langmestur hluti fóðurs til lax-
eldis/fiskeldis fluttur inn. En þver-
sagnarkennt er það óneitanlega að
hluti fóðursins verður til úr íslensku
hráefni. Mjöl og lýsi er flutt er til Nor-
egs og notað í fóður fyrir fiskeldi, sem
aftur er svo flutt hingað til lands.
Þessu má breyta. Með auknu fiskeldi
hér á landi á komandi árum skapast
forsendur til aukinnar innlendrar
fóðurframleiðslu sem mun þá hafa já-
kvæð áhrif á kolefnissporið. Þróun í
framleiðslu fóðurs að öðru leyti stuðlar
einnig að því að draga úr kolefnisáhrif-
unum og mun þess ábyggilega sjá stað
í náinni framtíð.
Hægt að kolefnisjafna alla
losun frá laxeldi á Íslandi
Aðrir þættir í fiskeldisframleiðsl-
unni vega minna þegar kemur að kol-
efnissporinu. Þrjú prósent stafa frá
framleiðslu og flutningi umbúða og tvö
prósent af flutningi afurða til dreifing-
arstöðvar. Þarna liggja líka tækifæri,
þó þau muni augljóslega hafa minni
áhrif.
Í skýrslu þeirra Stefáns Gíslasonar
og Birnu Sigrúnar Hallsdóttur er bent
á að „hægt væri að kolefnisjafna alla
losun gróðurhúsalofttegunda frá lax-
eldi á Íslandi með landbótaaðgerðum,
þ.e.a.s landgræðslu, skógrækt og end-
urheimt votlendis“. Þarna blasa því
bersýnilega möguleikar við, sem fyrir-
tækin munu núna í framhaldinu hyggja
vel að.
Komið til að vera
Fiskeldi er komið til að vera á Ís-
landi, eins og stjórnvöld fyrr og síðar
hafa margoft bent á. Þar liggja tæki-
færi til vaxtar fyrir íslenskt samfélag.
Ekki er fyrirsjáanlegt að afrakstur
fiskimiðanna á heimsvísu verði meiri á
næstunni og víða í heiminum er sótt að
ræktarlandi, meðal annars vegna auk-
innar þéttbýlismyndunar. Hvarvetna
gera menn sér því ljóst að til þess að
mæta vaxandi fæðuþörf mannskyns og
aukinni velmegun er brýnt að auka
fiskeldisframleiðslu í góðri sátt við
náttúruna.
Hagkvæm framleiðsla
með grunnt kolefnisspor
Talið er að jarðarbúum fjölgi um
milljarð til ársins 2030 og um 1,2 millj-
arða til viðbótar til ársins 2050 og verði
þá um 9,8 milljarðar með samsvarandi
aukningu á fæðuþörf. Þeirri eftirspurn
verður ekki mætt án aukins fiskeldis af
fjölþættum toga. Á sama tíma þurfum
við að minnka kolefnissporið sem fylgir
flestum mannlegum athöfnum. Í því
samhengi mun fiskeldi skipta miklu
máli; hagkvæm og vistvæn aðferð við
matvælaframleiðslu sem skilur eftir
sig lítið og grunnt kolefnisspor.
Eftir Einar K.
Guðfinnsson » Þegar kemur að
kolefnissporinu,
lykilhugtakinu þegar
við tölum um hlýnun
andrúmsloftsins, hefur
laxeldi í sjó því afar
góða sögu að segja.
Einar K.Guðfinnsson
Höfundur er formaður Landssambands
fiskeldisstöðva.
Grunnt kolefnisspor
í íslensku laxeldi
Langafabörn sem
litu dagsins ljós á síð-
asta ári búast nú til að
taka sín fyrstu skref.
Þegar horft er á þessi
kríli er sú spurning
áleitin hvaða aðstæður
bíði þeirra og annarra
ungmenna á lífsleið-
inni. Endist þeim aldur
verða þau rösklega átt-
ræð þegar næsta öld
gengur í garð, en það er nokkurn
veginn meðalaldur Íslendinga nú um
stundir. Sem þjóð stöndum við um
margt vel í alþjóðlegum samanburði
svo og miðað við sögu liðinna alda.
Þetta endurspeglaðist m.a. í máli
flestra þegar minnst var aldar-
afmælis fullveldis 1. desember sl.
Einnig um nýliðin áramót báru for-
ystumenn ríkisstjórnarinnar sig vel,
enda virðist samstarf þessara annars
ólíku flokka ganga betur en margir
spáðu fyrir við myndun stjórnar-
innar fyrir rösku ári. Allir eiga for-
mennirnir þar góðan hlut að máli, en
sérstaka athygli hefur vakið farsæl
og myndug forysta Katrínar Jakobs-
dóttur. Á aðila vinnumarkaðarins og
ríkisstjórnina mun reyna á næstu
mánuðum, en fyrirfram er ekki
ástæða til að ætla annað en komist
verði klakklaust frá þeim sam-
skiptum. Stjórnarfarslegur stöðug-
leiki ásamt réttlátri stefnu gagnvart
þeim sem hallast standa í samfélag-
inu skiptir hér mestu máli. Miklar
blikur eru nú á lofti í alþjóðamálum,
jafnt í Evrópu sem ann-
ars staðar og enn
stærri áskoranir eru úti
við sjóndeildarhring-
inn. Að þeim horfum og
framtíðarrýni verður
vikið hér á eftir.
Loftslagsváin,
vistkreppan og
kjarnorkuógnin
Lítum fyrst á hinar
ytri takmarkanir og
ógnir sem varða mann-
kynið allt og framtíð
þess. Þar ber hæst manngerðar
breytingar á lofthjúpi jarðar sem
hafa munu róttæk áhrif hvarvetna á
lönd og höf. Það tók þjóðir heims
hátt í mannsaldur að horfast í augu
við hvert stefndi. Segja má að allt sé í
húfi að takast megi að stöðva og snúa
við þeirri vá sem ella blasir við og
það í tíð núlifandi kynslóða. Enn
finnast leiðtogar fjölmennra þjóða
eins og Bandaríkjamanna og Bras-
ilíumanna sem hóta að segja sig frá
Parísarsamkomulaginu og brátt fer
að reyna fyrir alvöru á aðila að
standa við ákvæði þess. Deilur í
Þýskalandi um mengun frá dísil-
bifreiðum og óeirðirnar í Frakklandi
undanfarið eru vísbendingar um við-
brögð við fyrstu aðgerðum sem hvar-
vetna munu reyna á innviði, að okkar
fámennu þjóð meðtalinni. – Gífurleg
röskun vistkerfa af mannavöldum er
ekki ný af nálinni, eins og rýrnun
gróðurþekju Íslands ber órækan
vott um. Fjórföldun á íbúatölu jarðar
síðustu hundrað árin ásamt með
áburðaraustri, eyðingu skóga og
framræslu þrengir enn frekar að líf-
vistum og veldur rýrnun og útrým-
ingu tegunda í áður óþekktum mæli.
Við þessa röskun bætast síðan
ágengar framandi lífverur, sem við
verðum æ meira vör við hérlendis. –
Aðeins elstu núlifandi kynslóðir
muna eftir seinni heimsstyrjöldinni
og þeim hörmungum sem henni
fylgdu. Við lok hennar sáu menn
framan í ógnarafl kjarnorkusprengj-
unnar, sem síðan hefur vofað yfir
mannkyni, nú magnaðri að eyðingar-
mætti en nokkru sinni fyrr. Níu ríki
ráða nú yfir slíkum vopnum, sem
enginn má hugsa til að beitt verði í
styrjaldarátökum. Eftir sem áður er
þessi ógn til staðar og minnir meira á
sig nú en verið hefur frá lokum kalda
stríðsins.
Upplýsingaveitur,
gervigreind og líftækni
Vísindi og tækni hafa í tíð núlif-
andi kynslóða opnað fyrir samfélags-
lega og viðskiptalega þróun sem eng-
an óraði fyrir. Tölvur og upplýsinga-
streymi netsins eru þar ráðandi öfl
sem gerbreyta munu þeim að-
stæðum sem mannkynið hefur búið
við til þessa. Fátt veldur meiri óvissu
á næstu áratugum en áhrif gervi-
greindar (artificial intelligence) á
störf, vinnumarkað og umhverfi.
Tölvustýrð sjálfvirkni hefur víða tek-
ið við af færibandinu og er að halda
innreið sína m.a. í samgöngum þar
sem sjálfstýring er talin munu leysa
mannshöndina af hólmi innan
skamms. Hliðstæð þróun gæti orðið á
fjölmörgum sviðum á næstu áratug-
um og leitt til stórfelldrar fækkunar
starfa svo skipt geti milljörðum á
heimsvísu þegar nálgast miðja öld-
ina. Þótt sumir hafi trú á að ný störf
fylgi þessum breytingum, blasir
óvissan við að hve miklu leyti þau nái
að jafna metin. Jafnframt leiða þessi
umskipti til langtum örari breytinga
á störfum með tilheyrandi álagi fyrir
flesta á vinnumarkaði. Að baki þess-
arar umbyltingar er sú staðreynd, að
samþætt tölvukerfi reynast taka
mannshuganum fram, t.d. í mati á að-
stæðum í umferð, og með þeim er
hægt að breyta skipunum á örskots-
stundu. Þessir eiginleikar tölvukerfa
eru engan veginn bundnir við sýnileg
verkefni, svo sem stjórnun flókinna
tækja, heldur talið að þau muni í vax-
andi mæli ná yfirhöndinni í lífvís-
indum, læknisfræði og á sviði félags-
fræða og stjórnsýslu. Fullyrt er að
með gervigreind megi í senn takast
að uppfæra og samtengja nýja þekk-
ingu langt umfram það sem manns-
hugurinn hefur getu til.
Félagslegir og pólitískir
ofurskjálftar
Ofangreind þróun með öllum sín-
um óvissuþáttum upptekur nú hugi
margra, þótt minna fari fyrir um-
ræðu um hana hérlendis en víða
annars staðar. Margir sjá fyrir sér
fjöldaatvinnuleysi í áður óþekktum
mæli með tilheyrandi ólgu og upp-
reisnarástandi. Þegar slíkt bætist
við þá ótrúlega hröðu samþjöppun
eigna á örfárra hendur sem orðið
hefur á alþjóðavísu minnkar tiltrú
almennings á lýðræði og réttlátt
stjórnarfar. Við samþjöppun áþreif-
anlegra eigna bætist nú spurningin
um eignarrétt á upplýsingum um
mig og þig: Verður hann í höndum
Google eða Facebook og viðlíka of-
ursamsteypna, eða sameign mann-
kyns undir gagnsærri almanna-
stjórn? Þeir sem rýna vilja í þessa
óræðu framtíð geta m.a. leitað
fanga hjá ísraelska sagnfræð-
ingnum Yuval Noah Harari (f.
1976), höfundi metsölurita eins og
„21 Lessons for the 21st Century“
(London 2018). Hann víkur þar m.a.
að hugmyndum um svonefnd borg-
aralaun (universal basic income)
sem fjármögnuð yrðu með skatt-
tekjum frá eignamönnum og stór-
fyrirtækjum og dugi til að mæta
grunnþörfum fjöldans og halda
reiði hinna eignalausu og atvinnu-
lausu í skefjum.
Í upphafi minntist ég á það ung-
viði sem nú er að taka fyrstu skref-
in. Þeirra bíður önnur og um margt
enn ótryggari veröld en sú sem við
kynntumst í köldu stríði. Verkefnið
er að búa þau sem best undir glím-
una við þann óblíða heim sem þau
hafa fengið í arf.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Fátt veldur meiri
óvissu á næstu ára-
tugum en áhrif gervi-
greindar á störf, vinnu-
markað og umhverfi.
Tölvustýrð sjálfvirkni er
tekin við af færibandinu.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Hverjar verða aðstæður manna er nálgast aldamótin 2100?