Hugur og hönd - 01.06.1974, Blaðsíða 5

annars. Ég hef heyrt sannfróða menn segja dæmi af
smiðum sem sóru sig í ætt föður síns í verkum sínum, þó
þeir væru fæddir óskilgetnir og hefðu aldrei vitað rétt
faðerni sitt, meira að segja aldir upp á öðru landshorni
en faðirinn. Ef persóna smiðsins eða sál kemur fram í smíði
hans sem þáttur af innbornu hátterni hans, þá erum við
komin hér útí náttúrufræði.
I ríkjum fyrri tíma, stórum og smáum, var ekki til vél-
væðíng í okkar skilníngi, ekki einusinni í sjálfu Róma-
veldi, aðeins handverk. I slíkum heimi var lifað uns véla-
öld kom til skjalanna, og það var í rauninni ekki fyren í
tíð afa okkar og langafa að iðnaðarbyltíngin svonefnda
gerði útbrot sitt; frá örófi alda og alt til þessa hafði andi
handverksins verið andi listarinnar. Artísan sama og art-
isti, handverksmaður sama og listamaður. Sérhvert verk
lofaði sinn meistara, og menníng var í því falin að einginn
þriðji aðilji kom til greina sem skildi sál smiðsins frá
smíði hans.
Fyrir tæpum tvöhundruð árum komu upp stefnur sem
héldu þá kenníngu að upphaf og endir sannrar listar
hefði verið þá er grikkir fóru að búa til mannamyndir
reistar á líkskurðarfræðinni (anatómíu), og kappkostuðu
að líkja eftir mannlegum líkama samkvæmt munstri
grískra sjónleika og íþrótta undir berum himni, svo og
kvenmönnum af því tagi sem voru fagrar eftir skyni hell-
ena, en nútímamenn sjá ekki fremuren frímerki þó þeir
hafi þessi líkneski fyrir augum sér. Eftir þessum figúrum
var hermt af mikilli áfergju á tímabili fornlistastefnunnar,
dögum Thorvaldsens, og fór hann í þessari fyrirtekt
framúr öllum að handlagni. Það er varla ofsagt að forn-
leifar, grískar og rómverskar, sem geymst hafa af almenn-
um búshlutum, verkfærum og vopnum, húsgögnum og
ílátum, og ekki endilega frá svonefndum hámenníngar-
tímabilum þessara þjóða, hafi ólíku meira aðdráttarafl á
auga nútímans en anatómískir fyrirmyndarkroppar. Marg-
ir nútímamenn telja að líklega beri kerlistina hæst, þá
list sem á gömlu góðu máli heitir víst koppasmíði (leir-
pottari segir Hallgrímur Pétursson), enda eflaust það
viðfangsefni þar sem snild manna hefur einbeitt sér af
einna mestri kostgæfni á fornum menníngarsvæðum; þar
eru þau mannaverk sem yfirnáttúrlegur andi eða sál
kemst einna næst því að hafa tekið sér bólfestu á jörðu.
En þó sagt sé að gamalt ker standi með sínum hætti jafn-
vel framar furðuverkum sjálfrar náttúrunnar, þá þarf það
ekki að vera móðgun við guð, amk. ekki hjá þeim sem trúa
því staðfastlega að guð hafi skapað smiðinn. Samt eru
þetta í eðli sínu ekki annað en krukkur; og þó þær séu
stundum úr gulli, alabastri og forngleri, sem einginn kann
leingur að búa til, eru þær í eðli sínu ekki annað en eftir-
mynd af einföldum leirbrúsum sem brendir voru til al-
geingra búþarfa.
Þegar vélin fer að „framleiða“ hefur hún einkum gagn
af verkamönnum sem mega ekki nota hönd sína öðruvísi
en hugsunarlaust, helst endurtaka allan daginn handtakið
sem Chaplín sýndi svo vel: þá er maðurinn orðinn nokk-
urskonar töpuð sál í helvíti stóriðjunnar. List er dauða-
dæmd í nákvæmlega því hlutfalli sem hu.gsun manns hefur
verið fjarlægð hendinni, og höndin smíðisefninu. Hitt væri
vitaskuhl fjarstæða að kalla alt list sem hver ótíndur
klaufi gerir í höndunum, heldur er aðeins verið að leggja
áherslu á að list sé fyrirbrigði sem ekki verður sundurskilið
frá handverki. Allir eru jafnir klaufar að óreyndu, og ekki
þarf heldur að taka fram að menn eru mislagðir fyrir verk
sitt eða lagnir við það, enda ekki óalgeingt að sjá vinnu-
brögð þar sem efnið er bersýnilega dýrmætara en hand-
lagni smiðsins; og hið forna orð stendur í aðalatriðum
stöðugt, að hverjum veiður að list það sem hann leikur.
Samt eru þess dæmi að miðlúngsgóður handverksmaður
bjargaði auði þjóðar. Að minstakosti höguðu atvikin því
svo til á íslandi, og oftar en einu sinni, að bókmentaleg
afrek lifðu af í einu eintaki ofur venjulegs skrifara, til að
mynda Islendingabók í handriti séra Jóns í Villíngaholti
og Eddukvæðin sisona einsog þau eru uppskrifuð í Kon-
úngsbók. Ilandskrifuð bók getur verið full með leiðin-
legar dýrlíngasögur, marklítil kraftaverk og nafnaregistur
dauðra manna, eða bara guðspjöllin, en verið þó merki-
legur gripur vegna meistarahandbragðs sem kann að vera
á uppskriftinni, eða dýrlcika bókarinnar að öðru leyti.
Ýmsar frægar bækur hcimsins eru af þessu tagi. írar til
forna voru til að mynda meistarar slíkra listaverka, lika
skandinavar utan Islands; ég skal aðeins minna á The
Book of Kells og Necrologium Lundcnse. Íslendíngar áttu
aldrei gull né rándýr litarefni að lýsa með bækur sínar;
gildi íslenskra bóka fornra liggur á öðru sviði.
A frumtímum prents með lausaletri Gútenbergs var
prentiðnin listgrein sem stóðst samjöfnuð við hvert annað
handverk fyrri tíma sem vera skyldi. En prentun vél-
væddist þegar stundir liðu fram og síðan handverk í
prentsmiðjum lagðist niður er ekki hægt að tala um prent
sem listgrein leingur. Frágangur á vélgerðri vinnu getur
aldrei orðið list, í hæsta lagi talist snyrtilegur eða eitthvað
þessháttar. Hvað sem Konúngsbók, þeas. Eddukvæðin
okkar, eru prentuð í vönduðum útgáfum getur eingin
þeirra orðið listaverk senr bók, af því prentun bóka gerir
ekki leingur kröfur til að heita list. Sama rnáli gegnir um
Passíusálmana. Snild í skáldskap liggur á öðru sviði en
bókagerðar, þó það virðist aulafyndni að taka svo til
orða; en rnörg eru þau skáld sem skrifað hafa ljóta hönd
og þó eftilvill enn fleiri sem verið hafa óskrifandi með
öllu, og þcir hafa líklega verið bestir. Sú list að teingja
hugmyndir með því að raða saman orðum og áherslum í
bundnum textum styðst við sjálft eyra mannsins og túngu
hans sem verkfæri, svo og minni þess sem hlustar eða
skrifar upp, þar sem handverksmaðurinn notar smíðatól.
Kvæðið er að vísu aldrei nema eitt, en þó það sé ort af
óskrifandi manni er hægt að margfalda það með því að
kenna það öðrum sem kunna að skrifa. Leirker verður að
vísu til í eitt skifti fyrir öll einsog kvæðið; en brotni það
HUGUR OG HÖND
5