Bændablaðið - 20.10.2016, Blaðsíða 37

37Bændablaðið | Fimmtudagur 20. október 2016
þær þá uppi örugg svæði þar sem
nægt æti er að finna. Fjaðrafellir
er venjulega undanfari fars hjá
farfuglum.
Margar andategundir sem verpa
á norðurhveli jarðar eru farfuglar
en aðrar staðfuglar. Sumar tegund-
ir, þar sem regn er ótryggt, lifa
flökkulífi og leita uppi tímabund-
in vötn og polla sem myndast við
staðbundið regn.
Hljóð anda kallast kvak og sam-
kvæmt þjóðtrú bergmálar anda-
kvak ekki.
Frægar endur
Endur koma víða við í málverkum
bæði sem lifandi fuglar eða bráð og
flestir Íslendingar þekkja sögu H.
C. Andersen um litla ljóta andar-
ungann sem reyndist vera svanur
þegar hann varð stór.
Tvær endur bera af þegar kemur
að frægð, Andrés og Daffy. Andrés
Önd og fjölskylda hans, Rip, Rap
og Rup, komu fyrst fram í teikni-
myndum Walt Disneys og nutu
síðar og njóta enn gríðarlegra vin-
sælda hér á landi í samnefndum
skrípóblöðum. Daffy kom fram
á sjónarsviðið sem persóna sem
Tex Avery teiknaði fyrir Warner
Bros. Munurinn á þessum persón-
um er að Andrés er fremur sein-
heppinn og á köflum geðstirður
heimilisfaðir en Daffy er hreint út
geðveikur.
Gúmmíendur
Framleiðsla á gúmmíöndum sem
leikfangi hófst skömmu eftir
að Goodyear fann aðferð til að
herða gúmmí. Fyrstu gúmmí-
endurnar voru gegnheilar og svo
þungar að þær sukku í vatni.
Módelgerðarmaðurinn Peter
Ganine bjó til fyrstu plast-gúmmí-
öndina sem flaut skömmu fyrir
1940. Hann fékk einkaleyfi á henni
sem fljótandi baðönd og seldi yfir
50 milljón slíkar meðan hann lifði
og efnaðist vel.
Í janúar 1992 fór fjörutíu feta
gámur með 29.000 gulum plast-
öndum fyrir borð á flutningaskipi
þegar verið var að flytja þær frá
verksmiðju Kína til Bandaríkjanna.
Auk plastandanna voru í gámnum
grænar plastskjaldbökur og bláir
plastfroskar. Um það bil tveir
þriðju leikfanganna rak á land við
strendur Indónesíu, Ástralíu og
Suður-Ameríku þremur mánuðum
síðar. Einn þriðji þeirra, um 10.000
endur, skjaldbökur og froskar ráku
hins vegar með straumum norður
á bóginn í átt að Beringssundi þar
sem þær frusu í heimsskautaísnum.
Með ísnum bárust plastdýrin frosin
í íshafinu meðfram norðurheims-
skautinu yfir í Atlantshafið. Við
bráðnun íssins hafa plastfígúrurn-
ar losnað og fundist við strendur
Grænlands, Kanada, Bretlandseyja
og hér á landi.
Haffræðingar sem rannsaka haf-
strauma sýna leikföngunum mikinn
áhuga þar sem fundarstaður þeirra
sýnir hvernig hlutir geta borist um
heiminn með hafstraumum.
Árið 2007 bjó hollenski mynd-
listarmaðurinn Florentijn Hofman
til tröllvaxna uppblásna gula plast-
önd, 32 metrar á hæð, 20 metrar
á lengd og 16,5 metrar á breidd,
stærstu plastöndina í heimi á þeim
tíma. Síðan hefur hann búið til
nokkrar slíkar sem hafa verið sýnd-
ar í höfnum, á vötnum og stórám
víða um heim.
Endur á Íslandi
Um hundrað villtar andategundir
eru til í heiminum. Á Íslandi verpa
sautján þeirra og sextán til viðbótar
hafa greinst hér sem slæðingar.
Argrímur Jónsson lærði segir í
Íslandslýsingu sinni, Crymogæa,
frá því, skömmu fyrir aldamótin
1600, að aligæsir eða heimagæs-
ir séu á einstaka bæjum en að
almennt þekki Íslendingar ekki
aðra alifugla en hænsni og að þau
finnist einungis á efnaheimilum.
Ekki er minnst einu orði á
alifuglarækt í Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalín
frá því í byrjun átjándu aldar.
Alifuglarækt er sögð fátíð í
Ferðabók Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar sem kom fyrst
fyrir sjónir manna 1772.
Fjölgun og fækkun
Fyrsta opinbera talning alianda hér
á landi var gerð 1932 og samkvæmt
henni töldust þær 833. Líklega er
um vantalningu að ræða því ári eftir
eru aliendur á landinu sagðar vera
1.224 og komnar í 2.187 árið 1934
samkvæmt opinberum skýrslum.
Árið 1939 teljast aliendur á landinu
1.370. Eftir lok seinni heimsstyrj-
aldarinnar hefur þeim fækkað um
næstum helming og árið 1945 telj-
ast þær 777 og enn fækkar þeim,
því 1949 er fjöldi þeirra kominn
niður í 349. Á sjötta áratugnum er
fjöldi alianda á bilinu 200 til 366.
Lengst af og enn í dag eru endur
einungis aldar til heimabrúks og
fjöldi þeirra takmarkaður hjá hverj-
um ræktanda. Kjöt af öndum sem
hér fæst í verslunum er innflutt og
kemur af fuglum sem aldir eru inn-
anhúss í lausagöngu eða í búrum.
Fyrsta andabúið
Í Sögu alifuglaræktar á Íslandi segir
að á árunum 1958 til 1964 hafi
verið starfrækt andabú í Álfsnesi
á Kjalarnesi og fjölgaði aliöndum
á landinu talsvert við það.
Endurnar á búinu klöktust úr
eggjum sem fengin voru af dönsku
Pekingandakyni. Þegar best gekk
var slátrað 200 til 300 fuglum á
viku.
Búið skipti um eiganda í miðjum
rekstri og við því tók Sigurbjörn
Eiríksson, sem oftast er kenndur
við veitingahús sem var í Reykjavík
og hét Klúbburinn. Hann rak búið
til 1964 en þá var rekstrinum hætt.
Skömmu fyrir 1960 flutti
Helga Larsen á Engi, sem stóð
við Vesturlandsveg, inn endur til
kjötframleiðslu. Um svipað leyti
voru ræktaðar endur á Litlu-Grund
við Grensásveg í Reykjavík, á búi
Þorvaldar Guðmundssonar á Minni-
Vatnsleysu og hjá Alifuglabúi bak-
arameistarans.
Taugaveikibróðir greindist í
andakjöti
Andakjöt er einstaklega góður
matur og bragðið af því engu líkt
og hátíðarmatur á fjölda heimila.
Kjötið er fremur dökkt og mest er
af því á bringunni og leggjunum.
Andakjöt hentar vel til ofnsteik-
ingar og á grillið. Auk þess sem
lifrin er lostæti. Kjötið, hvort sem
er af villtum eða öldum fuglum,
er vandasamt í meðförum og við
eldun vegna þess hversu algengar
sýkingar í því eru. Ráðlegast er að
meðhöndla það gætilega og elda
rétt.
Árið 2000 greindist taugaveiki-
bróðir (Salmonella typhimurium) í
innfluttum andabringum og anda-
leggjum hér á landi. Varan var ekki
farin í sölu í matvöruverslunum en
var á boðstólum á veitingahúsum.
Innflytjandinn hafði aflað tilskil-
inna leyfa til innflutnings á um
200 kílóum af andakjöti en þegar
teknar voru stikkprufur af því til
rannsókna kom sýkingin í ljós.
Tveir greindust með sýkingu
árið 2011 eftir að hafa neytt anda-
kjöts sem smyglað hafði verið til
landsins frá Hollandi. Sýkingin
stafaði af Salmonellu enteritidis
sem getur valdið mjög alvarlegum
sýkingum og jafnvel dauða.
Með góðum vilja og votti af
gálgahúmor má segja að menn
hafi hér sloppið vel eftir að hafa
staðið fárveikir með öndina í háls-
inum.
Síðasta andabúið
Reynir Sigursteinsson bóndi rak
andabú að Hlíðabergi á Mýrum í
Austur-Skaftafellssýslu í áratug en
brá búi 2013 af heilsufarsástæð-
um. Reynir segir endur skemmti-
lega fugla og gaman að rækta þær
hafi menn til þess góðan tíma.
„Þegar mest var vorum við með
um 3.000 endur í húsi og slátruð-
um milli 400 og 500 fuglum á viku
og eftirspurnin var mikil. Stofninn
var hvít Pekingönd sem við klökt-
um úr eggjum frá Cherry Valley á
Bretlandi en eftir að ræktunin var
komin af stað klökum við ungum
líka úr eigin eggjum. Eftir klak er
fuglinn alinn í um það bil sjö vikur
í sláturstærð.“
Samkvæmt haustskýrslum
Matvælastofnunar 2015 var fjöldi
alianda á landinu 794.
-
-
og Daffy önd.