Bændablaðið - 25.01.2018, Blaðsíða 37

37Bændablaðið | Fimmtudagur 25. janúar 2018
einær planta sem er milli 30 og 50
sentímetrar að hæð. Laufblöðin
gagnstæð, fjöðruð og með fjórum
smáblöðum sem eru einn til sjö
sentímetrar að lengd og einn til þrír
að breidd. Blöð jarðhneta og margra
belgjurta loka sér þegar fer að
skyggja líkt og plantan fari að sofa.
Minna á blöð smára. Blómin gul með
rauðu æðamynstri og tveir til fjórir
sentímetrar að breidd. Líkt og aðrar
belgjurtir lifir jarðhnetan í sambýli
við niturmyndandi jarðvegsgerla
sem lifa á rótum plöntunnar.
Eftir frjóvgun lengist blóm-
stilkurinn og sveigist niður þar til
egglegið snertir jörðina og vex síðan
nokkra sentímetra ofan í hana áður
en það sveigir til hliðar. Aldinið
þróast í mjúkum lóðréttum belg
neðanjarðar. Belgurinn þrír til sjö
sentímetrar að lengd og einn til einn
og hálfur sentímetri í þvermál og
inniheldur eitt til sex fræ.
Sé fullþroska fræ klofið í sundur
sést að innan í því er að finna litla
kímplöntu með blöðum. Það er hún
sem vex í nýja plöntu sé lifandi
jarðhnetubaun sáð.
Uppruni og saga
Uppruni jarðhneta er í Suður-
Ameríku og er talið að ræktun
þeirra nái allt að sjö þúsund ár aftur
í tímann. Staðbrigði jarðhneta í
Norðvestur-Argentínu og suðurhluta
Bólivíu eru líkust villtum ættingjum
sínum og er því talið að ræktun þeirra
hafi hafist á þeim slóðum.
Við komu Evrópumanna til
Nýja heimsins voru jarðhnetur
hluti af daglegri fæðu innfæddra
og seldar á mörkuðum um alla
Mið-Ameríku. Jarðhnetur bárust
með Portúgölum til Afríku og
frá Afríku með verslunarleiðum
Spánverja og Portúgala til Indlands
og Kína. Plantan barst svo aftur
vestur yfir Atlantsála til Suðurríkja
Bandaríkjanna Norður-Ameríku með
þrælum frá vesturströnd Afríku.
Plantan var fljót að aðlagast
aðstæðum í nýjum heimsálfum og
aldin hennar fljótlega hluti af daglegri
fæðu fólks í nýju heimkynnum
plöntunnar. Í dag er ræktun hennar
mest í Kína og Afríku.
Ræktun á jarðhnetum í Kína jókst
gríðarlega á níunda áratug síðustu
aldar sem liður í því að auka tekjur
og fjárhagslegt sjálfstæði smábænda
í landinu og hefur Kína verið stærsti
framleiðandi jarðhneta í heiminum
frá 2006.
Óteljandi yrki
Í gegnum aldirnar hafa orðið til
mörg þúsund staðbrigði og yrki af
jarðhnetum. Í dag er þeim skipt í sex
megin afbrigði og tvær undirtegundir,
A. h. fastigiata sem vex upprétt og
hefur styttri vaxtartíma en A. h.
hypogaea sem er jarðlægari.
Talið er að í Kína finnist að
minnsta kosti hundrað staðbrigði
og ólík yrki af jarðhnetum. Flest
yrkin sem ræktuð eru í Suður-Kína
eru afkomendur A. h. fastigiata
en norðlægari yrki komin af A. h.
hypogaea.
Í Bandaríkjum Norður-Ameríku
er jarðhnetum skipt í nokkra ólíka
flokka eftir vaxtarlagi, stærð, lögun,
olíuinnhaldi og bragði og talað um
spænskar jarðhnetur, jarðlægar,
virginía og valensía. Mest er
ræktun þeirra í Suðurríkjum Norður-
Ameríku, Georgíu og í um það bil
200 kílómetra radíus í kringum
borgina Dothan í Alabama.
Þess má geta að Jimmy Carter,
39. forseti Bandaríkjanna, og sá eini
í seinni tíð sem ekki leiddi þjóðina
í stríð, er af ætt jarðhnetubænda í
Georgíuríki.
Nafnaspeki
Sænski grasafræðingurinn og
frumexelmaðurinn Carl von Linneus
gaf jarðhnetum tegundarheitið
hypogaea sem á latínu þýðir
neðanjarðar. Á ensku kallast
jarðhnetur peanuts eða groundnuts,
á kínversku lou hua sheng, arachide
á frönsku, erdnuss á þýsku, arachide
á ítölsku, nankinmame eða piinatsu
á japönsku og cacahuete á spænsku.
Íslenska heitið jarðhneta er hingað
komið frá Danmörku, eins og
svo margt annað gott, því á máli
Margrétar Þórhildar drottningar
segjum við jordnöt.
Jarðhnetur sem fæða
Hérlendis þekkjast jarðhnetur og
jarðhnetuafurðir bestar ristaðar
eða sem salthnetur og njóta mikilla
vinsælda sem slíkar og einnig sem
hnetusmjör og jarðhnetuolía sem er
vinsæl til steikingar vegna þess hvað
hún þolir mikinn hita.
Þurrkaðar jarðhnetur má mala
í mjöl og nota til baksturs og sagt
vera góð lausn fyrir þá sem kjósa
glúteinlausa fæðu.
Þrátt fyrir að jarðhnetur séu
grasafræðilega ekki hnetur líkjast
þær trjáhnetum, til dæmis valhnetum
og möndlum á bragðið. Þær eru
sagðar hollar og innihalda margs
konar næringarefni og meðal annars
níasín, fólat, trefjar, E-vítamín,
magnesíum og fosfór. Jarðhnetur
innihalda enga transfitu og natrín
og geta verið allt að 25% prótein.
Fjöldi fólks er með ofnæmi
fyrir hnetum og getur lítið magn
af jarðhnetum valdið alvarlegu
bráðaofnæmi.
Í latnesku Ameríku er
jarðhnetusósa með chili og lauk
stundum borin fram með grilluðum
naggrís eða kjúklingi. Ristaðar
jarðhnetur sem húðaðar eru með
hveiti eða salti eru vinsælt snakk
í Ísrael. Í Suðaustur-Asíu eru
jarðhnetur notaðar í bragðmiklar
sósur með eldpipar sem borinn er
fram með rauðu kjöti. Indverjar eru
hrifnastir af ristuðum jarðhnetum
sem snakki sem stundum er kryddað
með chilidufti. Íbúar Vestur-Afríku,
á Fílabeinsströndinni, Búrkína
Fasó, Gana, Nígeríu og Senegal,
eru sólgnir í jarðhnetusósu með
lauk, gulrótum eða káli sem hellt
er út á kjúklinga eða annað kjöt.
Einnig er á þessum slóðum búin
til jarðhnetusúpa úr sama hráefni.
Í Evrópu eru jarðhnetur mikið
borðaðar sem snakk og sem
bragðefni í sælgæti en í Norður-
Ameríku er þeirra mest neytt sem
hnetusmjörs.
Laufið sem fellur til við ræktun
jarðhneta er notað og þykir gott
sem húsdýrafóður, aðallega fyrir
nautgripi og hænsni vegna mikils
próteininnihalds plöntunnar. Einnig
eru jarðhnetubelgir notaðir sem
fóður fyrir jórturdýr.
Jarðhnetur í
alþýðulækningum
Í heimildum segir að jarðhnetur
séu góðar við bólgum í gallblöðru,
blóðþynnandi, hreinsi lifrina og
lostavekjandi. Víða í Afríku eru þær
sagðar eyða vörtum.
Jarðhnetur til iðnaðar
Auk þess að vera nýttar sem
fæða og fóður eru jarðhnetur
og jarðhnetuafurðir notaðar
sem íblöndunarefni til iðnaðar.
Í málningu, þynni, smurolíu,
sápu og snyrtivörur, í leðurfeiti,
skordýraeitur og sprengiefnið
nítróglyserín. Fræbelgirnir eru
notaðir í plast, þilplötur, slípiefni,
sellulósa, eldsneyti og lím.
Harðgerð og þurrkþolin planta
Jarðhnetur þrífast best í sand- og
leirkenndum jarðvegi með sýrustig
á bilinu 5,9 til 7. Vegna sambýlis
við niturbindandi bakteríur eru
plönturnar jarðvegsbætandi en þar
sem nitrið eða köfnunarefnið sem
bakteríurnar framleiða fer að mestu
í blaðvöxt nýtur aldinið takmarkaðs
gagns af sambýlinu. Jarðhnetur eru
mikið notaðar við skiptiræktun og
sýnir reynslan að jarðhneturnar
njóta einnig góðs af skiptiræktinni.
Uppskera þeirra eykst um allt að
50% eftir að annars konar plöntur
hafa verið ræktaðar í jarðhnetubeði
eða akri í tvö til þrjú ár.
Plantan er þurrkþolin og kýs
fremur hlýtt og þurrt loft og getur
komist af með 350 millimetra af
vatni yfir vaxtartímann.
Ræktunartími A. h. fastigiata eru
90 til 120 dagar en 120 til 150 dagar
hjá A. h. hypogaea. Einnig getur
tíminn frá sáningu verið misjafn
milli yrkja og afbrigða.
Þar sem plantan heldur áfram
að blómstra og mynda belgi allt til
dauða getur reynst erfitt að ákveða
hvenær skal uppskera hana til að fá
sem mest. Sé það gert of snemma
eru aldinin óþroskuð í belgnum en
sé það gert of seint brotna belgirnir
af við uppskeru.
Við uppskeru, hvort sem hún er
unnin með höndum eða vélvædd,
er öll plantan tekin upp með rót til
að ná til aldinsins. Eftir upptöku
eru belgirnir látnir þorna í nokkra
daga og svo annaðhvort tíndir með
höndum af plöntunum eða hristir
af með vélum. Við áframvinnslu
er belgurinn brotinn og fræin
tekin innan úr honum og fræin
mulin í hnetusmjör eða pressuð í
jarðhnetuolíu.
Jarðhnetur í Þjóðólfi
Í tímaritinu Þjóðólfi 1855 er grein
sem ber heitið Um jarðhneturnar
en við nánari skoðun kemur í ljós
að greinin fjallar um möguleika
þess að rækta ætifífla, Helinatus
tuberosus, hér á landi. Erlendis
eru ætifíflar aðallega ræktaðir
vegna rótarhnúanna. Höfundurinn
G. Ólafsson segir meðal annars í
greininni: „Nær miðsumars taka til
að spretta út úr aðalrótinni hnúðar
eður hnetur, stækka þær smámsaman
og verða á haustin á stærð við væn
jarðepli. Hneturnar eru rauðar
utan, en innan hvítur ávöxtur, líkt
og jarðepli.“ Nafngiftin verður að
segjast vera skemmtileg tilraun til að
gefa erlendum rótaávexti nafn. Nafn
sem reyndar var lengi notað um það
sem á dönsku er kallað jordskokker
en Jerusalem artichoke á ensku.
Í Hagskýrslu um utanríkisverslun
frá 1936 er talað um innflutning
á tvenns konar jarðhnetum, það
er að segja með og án skurnar.
Freistandi er að ætla að þar sé átt
við jarðhnetur eins og við þekkjum
þær í dag þar sem þær eru flokkaðar
meðal annars með dýra- og jurtafeiti,
pálmahnetum, sojabaunum og
baðmullarfræjum.
Útrýmir jarðhnetan ullinni og
sauðkindinni?
Í Fálkanum árið 1952 er að
finna áhugaverða grein sem ber
fyrirsögnina Útrýmir jarðhnetan
ullinni og sauðkindinni?
„Er hlutverki sauðkindarinnar
sem ullarframleiðanda lokið?
Ef trúa má síðustu skýrslum
vefnaðarvöruframleiðenda er svo að
sjá sem að reyfið af sauðkindinni sé
að verða óþarfavarningur. Á síðari
árum hefir tekist að framleiða ýmiss
konar ullarlíki, sem þykir standa
jafnfætis ullinni, ef ekki betra. Nú
þekkja allir orðið nylon og þess
háttar galdraefni.
Menn framleiða bæði sellu-ull
og plast-ull, steinull og glerull án
þess að biðja sauðkindina um aðstoð.
Og jafnvel Bretar, sem bæði eru
taldir mesta ullariðnaðar- og mesta
vanafestuþjóð heimsins eru að segja
sauðaullinni upp hlýðni og hollustu.
Nú eru þeir að gera tilraunir með
gervi-ull úr sojabaunum, fiski,
eggjum og fiðri.
Síðasta gerviullar nýjungin er
úr jarðhnetum - pea nuts. Það er
stórfirmað „Imperial Chemical
Industries“ sem að þessum tilraunum
stendur og á rannsóknarstöð firmans
í Skotlandi hefir tekist að gera ágæta
ull úr hnetunum. Þær eru keyptar
frá Vestur-Afríku, Indlandi, Kína og
Suður-Ameríku.
Proteinefnið í hnetunum er
notað til að gera ull úr, eftir að öll
fita hefir verið soðin úr þeim. Það
er með öðrum orðum úrgangurinn
sem ullin er unnin úr. Fita hefir
lengi verið unnin úr jarðhnetum, en
úrganginum fleygt. Nú fer ekkert til
ónýtis, því að úrgangurinn sem eftir
verður þegar ullin er fengin, er besta
kjarnfóður, á borð við síldarmjöl.
Jarðhnetuullin er kölluð Ardil, eftir
staðnum sem verksmiðjur „Imperial
Chemical l'ndustries“ í Skotlandi
standa á. Sérfræðingar fullyrða
að Ardil sé besta gerviullin sem í
boði sé á heimsmarkaðinum. Ardil
mölést ekki, því að mölurinn vill
það ekki, það hleypur ekki við
þvott og þolir vel slit. Efnið er eins
sterkt og alullarefni, og fataefni
úr samkembu Ardils og ullar eða
bómullar er níðsterkt.
Reynslan hefir verið svo góð að
nú stendur til að hefja framleiðslu
í stórum stíl á Ardil.
Þegar Ardil og ull er kembt
saman fæst efni sem reynist
prýðilega í kambgarn, ullardúka,
prjónles, ullarvoðir, gólfdúka, flóka
og hatta. Þetta efni er mjúkt og létt,
ekki síður en alullarefni, og það er
hægt að lita það hvernig sem maður
vill.
Jarðhnetan er hvorki aldin né
grænmeti heldur til beggja. Jurtin
lítur út eins og stórvaxinn smári, en
svipar að því leyti til kartöflunnar
að ávöxturinn er undirvöxtur en
ekki ofanjarðar.
Í jarðhnetunni er 42% af
þyngdinni fita, og það er fyrst
og fremst olían sem unnin er úr
hnetunni, sem hefir gert hana
verðmæta. Olían eða feitin er notuð
í smjörlíki, matarfeiti, salatolíu og
í stað ólívenolíu. Það af feitinni
sem ekki er notað til manneldis er
notað í sápu. - En það væri rangt
að halda að allt verðmæti væri
unnið úr hnetunni, þegar búið er
að sjóða úr henni fituna. Amerískur
vísindamaður hefir komist að því
að úr afganginum sé hægt að vinna
um 300 mismunandi efni. Þ. á m.
ost, mjólk mjöl, kaffi, blek, lit,
einangrunarefni og bæs. Og úr því
sem eftir verður má fá kjarnafóður,
er inniheldur 45% af próteini. Og
nú eigum við að fara að ganga í
jarðhnetufötum ofan á allt þetta!
Því miður eru sjálfsagt vandkvæði
á að rækta jarðhnetuna hér á landi,
jafnvel við hverahita.“
Hnetusmjöri tappað á tunnur.
Jimmy Carter, 39. forseti Bandaríkjanna og sá einni í seinni tíð sem ekki
leiddi þjóðina í stríð, var af ætt jarðhnetubænda.
Jarðhnetum pakkað í neysluumbúðir.