Fréttablaðið - 10.06.2020, Blaðsíða 36

Frásögn af því að ég
hafi viljað sam­
þykkja tillögu frá Glitni en
hafi verið borinn ofurliði í
stýrinefnd er einnig af­
bökun á því sem gerðist. Það
var annar sem mælti með
því en ég taldi rétt að hún
fengi umfjöllun á fundinum.
Ég hef ekki látið
ótta við auðjöfra
stjórna gjörðum mínum,
hvort sem í hlut áttu kröfu­
hafar í slitabú, aflands­
krónueigendur eða inn­
lendir aðilar.
Á árinu 2016 kostaði einhver hluti aflandskrónueigenda þessa heilsíðuaug-
lýsingu í erlendum og innlendum fjölmiðlum þar sem þeir kvörtuðu mjög
undan meðferð Má Guðmundssonar, þáverandi seðlabankastjóra, á sér.
Á síðustu vikum hafa birst greinar hér í Markaðnum um losun fjármagnshafta í til-
efni af útgáfu bókar eftir Sigurð Má
Jónsson um það efni. Í síðustu viku
birtist svo grein eftir Sigmund Davíð
Gunnlaugsson, fyrrverandi forsætis-
ráðherra, undir fyrirsögninni Það
þurfti kylfu og gulrót. Eftir birtingu
þeirrar greinar taldi ég nauðsynlegt
að setja fingur á lyklaborð einu sinni
enn í þessari lotu.
Efnahagsleg áhrif
Í grein fyrrum forsætisráðherra
segir orðrétt: „ ... fjallar bókin um
söguna á bak við einhverjar rót-
tækustu efnahagsumbætur sem
nokkurt ríki hefur ráðist í í seinni
tíð. Aðgerðir sem á örskömmum
tíma færðu Ísland úr því að vera
þekkt sem gjaldþrota ríki (rang-
lega) í að teljast eitt velstæðasta
land veraldar … Fyrir vikið er
Ísland í einstakri stöðu til að tak-
ast á við efnahagslegar af leiðingar
kórónu veirufaraldursins.“
Síst vil ég gera of lítið úr mikil-
vægi þessara aðgerða en hér er of
langt gengið. Það var öllum sem
fylgdust með ljóst, að íslenska
ríkið var ekki gjaldþrota eftir að
Ísland lauk efnahagsáætluninni
með Alþjóðagjaldeyrissjóðnum,
og ríkissjóður fór í árangursríka
erlenda lántöku á árinu 2011. Á
f lesta mælikvarða hafði efnahags-
leg staða Íslands batnað verulega
áður en til uppgjörsins 2015 kom
og hélt áfram að gera það á árunum
á eftir, vegna hagvaxtar og við-
skiptaafgangs sem áttu einkum
rætur að rekja til aukinnar sparn-
aðarhneigðar Íslendinga eftir fjár-
málakreppuna og til vaxtar ferða-
þjónustunnar. Þessi þróun ásamt
hagstjórn og bættu regluverki
um fjármálakerfið, stuðlaði að
verulegri lækkun erlendra skulda
þjóðarbúsins umfram eignir (hrein
erlend staða), lækkun skulda hins
opinbera (ríkis og sveitarfélaga),
uppbyg g ing u g jaldey r isforða,
auknu eigin fé bankakerfisins og
heilbrigðari samsetningu efna-
hagsreikninga heimila, fyrirtækja
og fjármálastofnana. Þetta eru allt
mikilvægir þættir í þeim viðnáms-
þrótti þjóðarbúsins sem við búum
nú við og gagnast í glímunni við
núverandi efnahagskreppu.
Frá árslokum 2008 til loka síð-
asta árs batnaði undirliggjandi,
hrein erlend staða þjóðarbúsins
um sem svarar einni og hálfri
landsframleiðslu. Áætla má að
uppgjör slitabúa fallinna f jár-
málafyrirtækja á grundvelli stöð-
ugleikaskilyrða, hafi bætt þessa
stöðu sem nemur um 17% af lands-
framleiðslu. Með öðrum orðum
má rekja rétt rúm 11% af batanum
til þessa uppgjörs. Hitt á að mestu
rætur að rekja til viðskiptaafgangs
og hagvaxtar á tímabilinu annars
vegar og greiðslufalls og endur-
skipulagningar skulda hins vegar.1
Þetta breytir því ekki að aðgerð-
irnar 2015 sem sneru að slita-
búunum voru mjög mikilvægar.
Þar skiptir mestu að þær leystu
g reiðslujaf naðar vandann sem
sneri að uppgjöri slitabúa með
hætti sem ruddi brautina fyrir
almenna losun fjármagnshafta og
það án þess að fjármálalegur stöð-
ugleiki raskaðist og lagaleg áhætta
raungerðist.
Lagarammi og skipulag
Í grein sinni fjallar fyrrverandi for-
sætisráðherra um verkaskiptingu
stjórnmálamanna og embættis-
manna. Mér virðist að við séum
sammála um ýmislegt í því sam-
bandi. Mín sýn á þessa verkaskipt-
ingu er að hún hljóti fyrst og fremst
að markast af lögum sem kjörnir
fulltrúar setja. Lögin afmarka vald-
heimildir ráðherra, stofnana ríkis-
ins og einstakra embættismanna.
Í þessu tilfelli var málaflokkurinn
á verksviði fjármála- og efnahags-
málaráðherra, en hann þurfti auð-
vitað stuðning forsætisráðherra
og ríkisstjórnar hans, til að f lytja
stjórnarfrumvörp. Seðlabankinn sá
um framkvæmd fjármagnshafta. Þá
bar bankanum að vera ríkisstjórn
til ráðgjafar um allt sem varðar
gjaldeyrismál. Seðlabankinn gat
veitt undanþágur frá fjármagns-
höftum, en átti þá m.a. að horfa
til mögulegra áhrifa á stöðugleika
í gengis- og peningamálum. Til að
veita veigameiri undanþágur til
slitabúa föllnu bankanna, þurfti
bankinn að hafa samráð við fjár-
mála- og efnahagsmálaráðherra,
sem bar að kynna efnahagsleg áhrif
þeirra fyrir efnahags- og viðskipta-
nefnd Alþingis, áður en undan-
þágan var veitt. Það þurfti því tvö
já, en tillagan þurfti fyrst að koma
frá bankanum.
Ljóst er af ofangreindu að hlut-
verk kjörinna fulltrúa hlaut að vera
afgerandi. Ráðherrar leiddu vinnu
við losun hafta og kjörnir fulltrúar
mörkuðu farveginn með lagasetn-
ingu á Alþingi. Stýrinefnd undir
formennsku fjármála- og efna-
hagsráðherra og með setu seðla-
bankastjóra og embættismanna úr
forsætis- og fjármála- og efnahags-
málaráðuneyti, samhæfði aðgerðir
og afgreiddi tillögur áfram til efna-
hagsnefndar ríkisstjórnarinnar
undir formennsku forsætisráð-
herra, en seðlabankastjóri sat að
jafnaði þá fundi sem fjölluðu um
þessi mál. Framkvæmdahópar og
nefndir sem á mismunandi tímum
unnu að tillögum um losun fjár-
magnshafta, röskuðu ekki lögbund-
inni verkaskiptingu. Þeir voru fyrst
og fremst hugmynda- og tillögu-
smiðir. Sá sem skipaður var í janúar
2015 og átti veigamikinn þátt í að
koma málinu í höfn, fékk auk þess
umboð frá stýrinefnd til að halda
upplýsingafundi með kröfuhöfum.
Að mínu viti var þetta gott skipu-
lag sem virkaði sérstaklega vel eftir
að það var virkjað að fullu í ársbyrj-
un 2015 og það átti sinn þátt í því
hversu vel tókst til. Viðfangsefnið
var margbrotið og f lókið og það
þurfti að samræma sjónarmið og
að gerð ir og tryggja upplýsinga-
streymi á milli þeirra sem málið
varðaði innan ríkisins. Eðlilega
komu upp mismunandi sjónarmið
um eitt og annað. Heiðarlegar og
hreinskiptnar umræður leystu oft-
ast úr því og bættu mál í leiðinni.
Þegar það dugði ekki til, kom það
í hlut þess sem samkvæmt lögum
hafði valdið að skera úr, ég varðandi
stefnu Seðlabankans, ráðherrar
varðandi stefnu ríkisstjórnar, þ.m.t.
efni stjórnarfrumvarpa, og Alþingi
varðandi lagasetninguna sjálfa. Ég
man hins vegar ekki eftir veiga-
miklu máli sem afgreitt var í stýri-
nefnd í ágreiningi.
Einstaklingarnir skiptu líka máli.
Það er of langt mál að telja þá alla
upp hér. Það er líka erfið „ef að sé
og mundi sagnfræði“ að segja til
um hvað hefði gerst ef einhverra
tiltekinna einstaklinga hefði ekki
notið við. Með þessum fyrirvörum
get ég tekið undir það með Sig-
mundi Davíð að framkvæmda-
hópurinn sem starfaði á fyrri hluta
árs 2015 var mjög vel skipaður. Ég
hef heldur ekki legið á þeirri skoðun
minni að það var happ að fá Sigurð
Hannesson að þessu verkefni. Fyrir
utan glöggskyggni hans og atorku
auðveldaði það allt ferlið að vita að
niðurstaða sem fékkst með honum
var líkleg til að njóta stuðnings for-
sætisráðherra. Þá má líka nefna hlut
þeirra ráðherra sem komu mest að
málinu. Fyrir utan einbeittan vilja
beggja til að leiða málið í höfn með
ásættanlegum hætti tel ég að mál-
flutningur Sigmundar Davíðs hafi
stillt væntingum kröfuhafa í hóf
og að Bjarni hafi sýnt bæði festu
og lipurð við að þróa raunhæfar
lausnir í samvinnu framkvæmda-
hóps, stjórnarráðs og Seðlabanka.
Kylfan
Fyrrverandi forsætisráðherra finn-
ur að því í grein sinni að ég hafi í
minni aðeins fjallað um gulrætur,
þ.e. undanþágur á grundvelli stöð-
ugleikaskilyrða, en hvergi minnst á
kylfuna sem átti að skapa hvatana,
þ.e. stöðugleikaskattinn. Í þetta les
hann of mikið. Ástæðan fyrir því
að ég fjallaði ekki um skattinn í
þessari stuttu grein, er einfaldlega
sú að yfir umfjöllun um hann í bók
Sigurðar Más hafði ég undan litlu
að kvarta nema þessari frásögn um
að ég „hafi ekki mátt til þess hugsa“
að skattprósentan yrði yfir 30%, en
mér hafði ekki tekist að grafa upp
hvað lá að baki þeirri fullyrðingu.
Mér þykir ekki ólíklegt að í
umræðum um skattprósentuna
á fundi stýrinefndar hafi ég nefnt
30% töluna, líklega sem meðal-
skatt. Innlendar eignir búanna
voru þá taldar vera tæplega sú tala
og mikilvægt að skattprósentan
tæki eitthvert mið af því, ef við
áttum að halda þeirri góðu víg-
stöðu sem fólst í því að aðgerðir
tengdust lausn á gjaldeyrisjafn-
aðarvanda. Á móti kom að skatt-
prósentan þurfti að innifela eitt-
hvað áhættuálag vegna óvissu og
mátti ekki vera svo lág að eitthvert
stóru búanna teldi sér beinlínis í
hag að neita gulrótinni. Það er alla-
vega af og frá að að baki hafi búið
hræðsla við kröfuhafa búanna.
Ég hef ekki látið ótta við auðjöfra
stjórna gjörðum mínum, hvort sem
í hlut áttu kröfuhafar í slitabú, afla-
ndskrónueigendur eða innlendir
aðilar. Að lokum voru það ráð-
herrar sem tókust á um skattpró-
sentuna enda skattamál á þeirra
könnu. Niðurstaðan var 39% jaðar-
skattur en 31,5% meðalskattur, að
teknu tilliti til frádráttarliða.
Hugmyndin um stöðugleika-
skatt þróaðist innan framkvæmda-
hópsins eftir að horf ið var frá
áformum um almennan útgöngu-
skatt og farið var að þróa þá þriggja
skrefa lausn sem framkvæmd var.
Það var í samræmi við það sem ég
hafði rætt á fundum með ytri ráð-
gjöfum í Washington og New York
haustið 2014. Sigmundur Davíð
snýr út úr því og segir mig fullyrða
að ég hafi lagt fram heildstæða
lausn. Svo var hins vegar ekki,
því enn vantaði nokkur púsl sem
voru lögð innan framkvæmda-
hóps á fyrstu vikum nýs árs, m.a.
í minnisblaði frá Seðlabankanum
um þriggja skrefa lausn.
Gjaldeyrisútboð
Í grein sinni gerir Sigurður Már
alvarlegar athugasemdir við að
Seðlabankinn haf i ekki haldið
gjaldeyrisútboð haustið 2015 og
að sú ákvörðun hafi á endanum
kostað skattgreiðendur tugi millj-
arða. Staðreyndin er sú að það
voru ekki forsendur til að halda
slíkt útboð haustið 2015. Tillagan
sem lögð var fyrir Seðlabankann að
skoða, fól í sér f lókið útboð af því
tagi sem hann hafði aldrei áður
haldið. Við nánari skoðun kom í
ljós að í útfærslunni fólst áhætta,
sem hefði getað stefnt lánshæfis-
mati ríkissjóðs í hættu. Hún fólst
í áformuðum skuldabréfaskiptum
sem hætta var á að lánshæfismats-
fyrirtæki gætu túlkað, sem það
sem á ensku er kallað „distressed
debt exchange“ og þar sem af la-
ndskrónueigendur héldu á ríkis-
tryggðum bréfum gæti það hafa
verið túlkað sem greiðslufall hjá
ríkissjóði, þar sem brotið væri á
samningi um að greiða að fullu
á réttum tíma. Kostnaðurinn af
því hefði orðið mun meiri en ein-
hver reiknaður hagnaður útboðs
sem átti eftir að halda. Ráðgjafar
á sviði lánshæfismats vöruðu ein-
dregið við því að þessi leið væri
farin. Þá átti alveg eftir að útfæra
f lókna lagasetningu um bindingu
af landskróna, sem var hluti af
þessu skrefi í losuninni. Allar meiri
háttar ákvarðanir hvað þetta varð-
aði hlutu umfjöllun í stýrinefnd og
ráðherranefnd án ágreinings.
Lokaorð
Ekki verður lengra komist að sinni
og er þó margt óleiðrétt í bók Sig-
urðar Más. Má þar t.d. nefna frá-
sögn af kvöldverði á Þingvöllum í
júlí 2014, þar sem ég, öfugt við það
sem fullyrt er í bókinni, ók sáttur
af vettvangi með Lee Buchheit
og Anne Krueger í bílnum. Einn-
ig mætti nefna skekkta frásögn af
þriggja manna fundi mínum með
fjármála- og efnahagsmálaráð-
herra og ráðuneytisstjóra hans
sumarið 2014. Þá er frásögn af því
að ég hafi viljað samþykkja tillögu
frá Glitni, en hafi verið borinn ofur-
liði í stýrinefnd, einnig af bökun á
því sem gerðist. Það var annar sem
mælti með því, en ég taldi rétt að
hún fengi umfjöllun á fundinum.
Ég kippi mér þó ekki mikið upp við
þetta og það skiptir ekki miklu í
stóra samhenginu. Verri þykir mér
frásögn af Paul O‘Friel. Sigurður
Már virðist telja hann einhvers
konar óbeinan fulltrúa bandarískra
kröfuhafa og leggur lykkju á leið
sína til að gera það tortryggilegt að
birst hafi mynd af honum og konu
hans með Vigdísi Finnbogadóttur.
Þess er hins vegar ógetið að Paul
O‘Friel var á þessum tíma starfandi
sendiherra!
Þetta er síðasta grein mín í bili
hér, þar sem verkefni nútíðar
og framtíðar kalla. Til að gera
almennilega grein fyrir losun fjár-
magnshafta allt frá Avenssamningi
á árinu 2010 til síðustu losunar afla-
ndskróna á árinu 2019, þarf meiri
greiningu gagna og lengri skrif en
rúmast í Markaðnum.

1 Undirliggjandi, hrein erlend
staða sleppir efnahagsreikningum
fallinna fjármálafyrirtækja, enda
afskrifaðist stór hluti skulda
þeirra. Mat á áhrifum uppgjörsins á
hreina erlenda stöðu þjóðarbúsins
er að finna í Sérriti Seðlabankans
nr. 10, desember 2016.
Enn um aðgerðir 2015 
Már
Guðmundsson,
fyrrverandi
seðlabanka-
stjóri
1 0 . J Ú N Í 2 0 2 0 M I Ð V I K U D A G U R12 MARKAÐURINN