Spássían - 2010, Blaðsíða 33

33
komum fram við sjúklinga, það segir allt
um okkur. Hvort við komum fram við
þá eins og jafningja, hlut eða viðfang og
hvort við aðgreinum þá frá okkur til að
sanna fyrir sjálfum okkur að við séum ekki
svona.“
Einn daginn þegar pabbi hans fór með
hann i jarðarför gamals samstarfsfélaga
óskaði hann aðstandendum hjartanlega
til hamingju. Vissi af reglunum en
gleymdi því jafnharðan að hann
væri staddur í jarðarför. Sáralítill
munur á afmælisveislum, brúð-
kaupum og jarðarförum ef að-
eins er dæmt út frá því sem fyrir
augu ber. Kökur og spariklætt
fólk. (Algleymi, 22)
Minnisleysi leiðir oft til
fáránlegra aðstæðna sem
geta orðið bráðfyndnar og
Hermann nýtir sér það
um leið og hann byggir
á eigin reynslu og ann-
arra af minnisleysi. „Ég
þekki mikið af skrítnu
fólki, geðveiku og minnislausu.
Alzheimer, geðveiki og minnisleysi er
ástand sem inniheldur óhugnanlegar
þversagnir fyrir okkur hin. En það léttir
lífið ef fólk hefur húmor fyrir því sjálft.“
Minnisleysi er þó ekki bara fyndið
heldur líka sorglegt og ógnvekjandi.
„Heimurinn er ógnandi í þessari bók“,
segir Hermann um Algleymi. „Það er
aðsóknarkennd í henni.“
Með árunni sem kemur yfir mig þar sem
ég sit við lesturinn fylgir óþægileg kennd
um að ég sé tákn eða með einhverjum
hætti verkfæri einhvers. Mér finnst ég
hringsnúast í hrærivél. (Algleymi, 115)

Hermann segir að Algleymi loki á
vissan hátt hringferli sem hófst með Níu
þjófalyklum og hélt áfram í Stefnuljósum.
Hann sé eiginlega kominn aftur á
byrjunarreit. „Ég er að reyna að kveðja
þetta blessaða fólk“, segir Hermann um
sögupersónurnar Guðjón og Helenu sem
hafa mátt þola margt í þessum sögum
og eru samkvæmt þessu fastar í hringrás
þeirra um alla eilífð. Reyndar er athygli
lesandans sífellt dregin að þeirri staðreynd
að persónurnar eru leiksoppar höfundar.
Í Níu þjófalyklum er sleginn tónn þar
sem hliðstæða myndast milli höfundar
sem ráðskast með sögupersónur sínar og
brjálaðs vísindamanns sem gerir siðlausar
tilraunir á grunlausum fórnarlömbum.

Það er hægt að gera hvað sem er, merkja
sér textann með nafni, drepa söguhetjur,
birtast sjálfur og hverfa á víxl... Ég get
jafnvel tekið konuna þína, Guðjón, ég get
tekið af þér konuna í texta eftir þig og
farið með hana... í ferðalag ef mér sýnist
svo. (Níu þjófalyklar, 119)
Þetta andrúmsloft óhugnaðar, yfirvofandi
hættu og varnarleysis einkennir einnig
Stefnuljós en Algleymi tekur smám saman
ákveðnari stefnu í átt að vísindaskáldskap
þar sem rafeindahraðallinn í Cern reynist
gegna lykilhlutverki. Hermann segir að
einhvern tíma í miðjum skrifum hafi það
runnið upp fyrir honum að hann væri
að skrifa vísindaskáldsögu. „Ég velti því
aðeins fyrir mér en gleymdi því síðan aftur.
Vísindaskáldskapur á sitt blómaskeið
í Bandaríkjunum og Bretlandi
upp úr 1960. Þá spá
vísindaskáldsögur
oft fyrir um
eitthvað sem
síðar verður og
hafa jafnvel áhrif
á það hvað verður.
En svo er eins og
menn hafi gefist upp
á því, veruleikinn er
orðin svo fáránlegur.
Eins og til dæmis
skammtafræðin sem ég
hef alltaf verið skotinn í
en sökkti mér svo alveg á
kaf í á Spáni þegar ég var að
skrifa þessa bók. Ég fór að
lesa bækur um eðlisfræði, greinar eftir
Einstein og kynningarrit fyrir alþýðu um
nútímaeðlisfræði, sem hæfir mér
því ég dett strax út ef ég
rekst á formúlu. Ég
fór líka að skoða þetta
fyrirbæri í Cern sem
var ekki komið í gang
þá. Mér fannst þetta
stórmerkilegt og mikil
áskorun að reyna að sjá
fyrir hvert svona tilraun
geti hugsanlega leitt, eins
og vísindaskáldskapur
hefur alltaf gert. Þessi
tilraun er mjög merkileg og
mun hafa miklar afleiðingar
á heimspeki, hugvísindi og
hugsun mannsins. En þessi
eðlisfræði hljómar eins og órar
úr minnislausum og geðsjúkum
einstaklingi. Öll sönn vísindi enda í
einhverju sem líkist mystík.“
Atlaga að kýník
Líklega yrði þessum manni ekki komið í
orð, öfugt við Guðjón, sem hæglega varð
komið í orð – alltof mörg orð, íbyggin
og háðsk orð, kankvís orð, orð með
stæla, orð með endalausum írónískum
hnykkjum, orð sem merktu ekki það sem
þau virtust merkja, ónáttúruleg orð og –
já – ófrjósöm orð. (Stefnuljós, 129)
Það hefur varla farið fram hjá neinum að
írónía og kaldhæðni hafa einkennt bók-
menntir og bókmenntaumræðu síðustu
ára. Í Stefnuljósum fara „írónískir hnykkir“
rithöfundarins Guðjóns Ólafssonar í
taugarnar á Helenu konu hans. Í Algleymi
gerir minnisleysið það hins vegar að
verkum að Guðjón verður óhjákvæmilega
mjög einlæg persóna þótt milli hans og
lesenda skapist írónísk fjarlægð. Hann
er alltaf að upplifa allt í fyrsta skipti og
hefur ekkert vald á tungumálinu í upphafi
bókarinnar. Úr þessu mætti lesa gagnrýni
á íróníska og jafnvel kaldhæðna afstöðu
rithöfunda í samfélagsumræðunni.
Hermann segir það ekki fjarri lagi:
„Kaldhæðni, það er að segja kýník, hefur
lengi verið landlæg og jú, mínar bækur
eru einhvers konar atlaga að kýník, bæði
í sjálfum mér og öðrum. Kaldhæðni er
miklu hættulegra vopn en fólk gerir sér
grein fyrir. Það augljósa vill gleymast. Til
dæmis sú staðreynd að Ísland er eyja í
Atlantshafi mitt á milli Bandaríkjanna og
Evrópu. Það er mjög merkileg og mikilvæg
staðreynd. Bara orðið eyja segir mikið um
Ísland. Það vill líka oft gleymast að írónía
er andstæðan við merkingu, hún grefur
undan merkingu eða tvístrar henni. Hrein
írónía er alveg merkingarlaus.“
Á hinn bóginn er krafan um að
listamenn færi rök fyrir verkum sínum
ekki sanngjörn, að mati Hermanns.
Það sé ekki í þeirra verkahring. Reiðina
sem gaus upp í garð listamanna um það
leyti sem kreppan skall á, til dæmis í
umfjöllun um listamannalaun og
um verk Ragnars Kjartanssonar
á Feneyjartvíæringnum, segir
Hermann vera timburmenn af
ríkjandi viðhorfi undanfarinna
ára: „Því viðhorfi að hið
opinbera eigi ekki að gera neitt
heldur eigi einstaklingurinn
alltaf að skapa allt sjálfur.
Það stormaði fram hópur
fólks sem líður illa með
myntkörfulánin sem það
tók fyrir jeppum en getur
ekki borgað og sér þarna
hóp á launum frá ríkinu
fyrir eitthvað sem það
telur ekki skipta máli.
Það er reitt út í sjálft sig.
Fólk hefur alltaf verið reitt út í listina
því hún er alltaf að rétta fólki spegil og fólk
er ljótt í þessum spegli. Listamaðurinn
hikar heldur ekki við að lýsa sjálfum sér
sem gráðugum og eigingjörnum. Listin er
óþægileg. En ef þessi neikvæðu viðbrögð
teljast vera að taka list alvarlega fagna ég
því. Sigfús Daðason sagði einhvern tímann
í tímaritsgrein að allir væru hættir að taka
list alvarlega - fyrir utan stjórnmálamenn
sem taka hana svo alvarlega að þeir taka
listamenn af lífi. Þessi viðbrögð eru þá
fagnaðarefni.“
Einokun bókmenntaumræðunnar
Hermann hefur reynslu af því að taka
virkan þátt í bókmenntaumræðunni,
hinum megin við borðið, sem gagnrýnandi.
Hann hefur einnig lent í ófáum ritdeilum
og eitt sinn líkti hann því að taka þátt í
íslenskri bókmenntaumræðu við að stilla
sér upp fyrir framan skítadreifara og setja