Morgunblaðið - 17.03.2020, Blaðsíða 16

Á Húsafelli í Borgarfirði var á 18.
og 19. öld, og jafnvel fyrr, stunduð
óvenjuleg og merkileg heimilisiðja,
legsteinasmíð, sem ekki á sér líka
hérlendis. Húsafellsmenn, afkom-
endur séra Snorra Björnssonar,
hins nafnkunna klerks, voru alkunn-
ir hæfileikamenn til munns og
handa og fylgir það ættinni enn. Þar
í Bæjargilinu á Húsafelli, og eins í
Selgili allnokkru innar, má finna
steintegundir sem hentugar eru til
steinsmíða. Annars vegar er dökk-
rauður leirsteinn í Bæjargilinu,
mjúkur og hagfelldur svo að skafa
má yfirborðið slétt og síðan höggva í
letur og skraut með hentugum verk-
færum, en steinninn í Selgili er ann-
ars konar og grár að lit, hefur hann
minna verið hafður í legsteina, enda
er rauði steinninn sérlega áferðar-
fagur.
Ég kynntist þessari merku stein-
smíð Húsafellsmanna fyrst vorið
1963 er þáverandi þjóðminjavörður,
Kristján Eldjárn, sendi mig að
Reykholti til að gera steinunum
nokkuð til góða, hreinsa af þeim
skófir og mosa og hefja þá úr jörðu
sem sokknir voru. Hann sá manna
bezt hverjar menningarminjar
steinarnir voru og var þetta tilraun
til að gera þeim til góða. Skrifaði ég
síðan grein um steinana í Árbók
Fornleifafélagsins, og síðar hefur
verið skrifuð BA ritgerð við Háskóla
Íslands góð yfirlitsritgerð um „húsa-
fellssteina“, svo sem þeir eru tíðast
nefndir, í ýmsum kirkjugörðum og
er þar greint frá gerðum þeirra, til-
greindar áletranir og hverjir stein-
smiðirnir voru.
Þessir húsafellsstein-
ar eru flatar og sléttar
steinhellur, nokkrir þó
lítillega kúptir, flestir
ferhyrndir en nokkrir
þó með boga að ofan.
Brúnir steinanna eru
allajafna strikaðar til
skrauts, en á sumum
eru þær skreyttar með
svonefndum tannstaf
sem sjá má víða sem
skraut á ölturum og pré-
dikunarstólum frá 19.
öld, en á sumum er bárubekkur um-
hverfis. Steinarnir eru sléttskafnir
og áletrunin öll á efra
borði, enda hafa
steinarnir legið flatir
á leiðunum að þeirrar
tíðar hætti. Fyrir
kemur að smiðurinn
hafi sett nafn sitt á
steininn. Áletranir eru yfirleitt með
latínuletri, hástöfum, en sumir með
skrifletri, og fyrir koma báðar let-
urgerðir á sama steini. Þar stendur
nafn hins látna og fáein æviatriði og
fæðingar- og dánarár, nokkur ein-
kunnarorð um hinn látna og bless-
unarósk eða tilvitnun í biblíuvers.
Leturgerðirnar eru með afbrigðum
fagrar og letrið sett af mikilli ná-
kvæmni á steinana og sést vart feg-
urri leturgerð á steinsmíð hér.
Steinarnir eru höggnir heima á
Húsafelli. Þekktustu steinsmiðirnir
eru Jakob, sonur Snorra prests
Björnssonar, og synir Jakobs, Gísli
og Þorsteinn.
Kristleifur Þorsteinsson á Stóra-
Kroppi, þriðji ættliður frá Snorra
presti, hefur sagt nokkuð frá heim-
ilisiðju á Húsafelli þar sem hann
getur barna Jakobs Snorrasonar,
sem voru tólf. Segir hann: „Guð-
mundur smíðaði rokka, Björn smíð-
aði gull og silfur, Eiríkur smíðaði
drifna hellusöðla, Snorri batt inn
bækur og faðir minn, sem var yngst-
ur allra systkina sinna, var með föð-
ur sínum bæði við legsteinasmíði og
járnsmíðar.“ Kveður hann föður
sinn hafa smíðað mikið af legstein-
um „eftir pöntunum úr ýmsum átt-
um.“
Húsafellssteina má sjá í flestum
kirkjugörðum í Borgarfjarðarhér-
aði. Einna flestir eru þeir í Reyk-
holti og í Síðumúla, og að sjálfsögðu
eru margir heima á Húsafelli. Flest-
ir eru þeir settir yfir presta og kon-
ur þeirra eða yfir heldra bændafólk.
Má hér nefna að húsafellssteinn er á
gröf séra Hallgríms Péturssonar í
Saurbæ, sem Stefán Stephensen
amtmaður lét setja, og lét hann jafn-
framt sjálfs sín rækilega getið á
steininum.
Steinarnir í Reykholti voru marg-
ir orðnir talsvert skemmdir og svo
er reyndar um alla húsafellssteina
hvarvetna. Mjúka, rauðleita stein-
tegundin veðrast tiltölulega fljótt,
en mestum skemmdum veldur þó
frostið. Vatn frýs niðri í letrinu og í
skrautinu og sprengir yfirborðið
smám saman, og víða myndast djúp-
ar holur, og eins eru margir steinar
brotnir um þvert og jafnvel í marga
parta. Oft er það vegna ónærgætni.
Sums staðar hafa menn ekið yfir
gamla legsteina af óvarkárni í um-
ferð um garðana.
Víða má sjá í kirkjugörðum gríð-
arstóra og merka legsteina, flesta
frá 17.-18. öld, er gerðir voru erlend-
is og settir til minningar um hefðar-
fólk. Sums staðar hefur verið reynt
að koma slíkum steinum undir þak,
inn í kirkju ef svo hagar til eða í ný-
byggð safnaðarheimili, og er það
eina ráðið til að vernda þá til langrar
frambúðar, varðveita þá frá eyðingu
af náttúruöflum. Þannig er um húsa-
fellsstein norður á Höskuldsstöðum,
sem settur var til minningar um
Stefán Ólafsson prest þar, forföður
Stefánunga. Hann var settur á vegg
í forkirkju og sómir sér vel sem
minningartákn, og eins er um stein í
Hjarðarholti í Dölum, sem þar er í
safnaðarheimili. Svo má nefna tvo
afarstóra steina á Ingjaldshóli sem
settir voru á veggi í safnaðarheimili
og fara þar mjög vel og minna betur
á hina liðnu en ef þeir lægju úti í
kirkjugarði. Margir þekkja til
hvernig gengið er frá legsteinunum
fornu í sýningarstofu í Skálholts-
dómkirkju.
„Legsteininn springur, og letur
hans máist í vindum“, orkti borg-
firzka skáldið Jón Helgason. En ætl-
un þeirra sem steinana létu setja
hefur þó verið sú að þeir skyldu um
alla framtíð minna á hina liðnu.
Illa hefur hins vegar tekizt til
sums staðar þar sem menn hafa ráð-
izt á gamla legsteina með sleggju og
brotið þá í marga parta og haft brot-
in í kirkjugrunn eða kirkjustétt. Er
þar kunnasta dæmið steinninn sem
Hallgrímur Pétursson hjó í minn-
ingu Steinunnar dóttur sinnar og
sem brotinn var síðar svo að fella
mætti hann í kirkjustétt á Hvals-
nesi. Er reyndar oft furðulegt að
hugsa til þess hve rækt manna um
minningarmörk næstu forfeðra
sinna var oft fljót að hverfa.
Húsafellssteinarnir í Reykholti
hafa nú verið settir til sýnis í sýning-
arskálanum við Snorrastofu og fara
þar vel. Allir sjá þar áletranirnar og
geta þá hugsað til þess fólks sem
steinarnir voru settir til minningar
um, svo sem ætlun var í öndverðu.
Þetta er eina ráðið til að varðveita
þessar merku menningarminjar,
forna legsteina, til langrar fram-
tíðar, að færa þá inn í hús og setja
þá þar sem allir geta virt þá fyrir
sér. Ætla má að fæstir þessara
steina liggi nú á upphaflegum stað í
görðunum, á leiði hins látna. Þeir
hafa margir hverjir oftlega verið
færðir til við grafartökur eða annað
umrót í görðunum. Og þótt á sumum
legsteinum standi: „hér undir hvíl-
ir…“ er sú ekki alltaf raunin nú.
Afkomendur hinna gömlu stein-
smiða á Húsafelli hafa sýnt í verki
fullan vilja til að sýna forfeðrunum
minningarrækt með verndun handa-
verka þeirra og er það vel.
Legsteinar á Húsafelli
Eftir Þór
Magnússon
Þór Magnússon
» Steinarnir eru höggnir heima á Húsa-
felli. Þekktustu steinsmiðirnir eru
Jakob, sonur Snorra prests Björnssonar,
og synir Jakobs, Gísli og Þorsteinn.
Höfundur er fv. þjóðminjavörður.
Í Stafholti
Legsteinn gerður
á Húsafelli en nú
mjög brotinn á
leiði séra Péturs
Péturssonar pró-
fasts í Stafholti.
Í Reykholti Legsteinn á leiði séra
Jónasar Jónssonar prests þar, höggv-
inn af Gísla Jakobssyni á Húsafelli.
16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. MARS 2020