Austri - 16.12.1993, Side 9

Egilsstöðum, jólin 1993.
AUSTRI
9
Guðrún Sveinsdóttir:
olastemning í
fjöllunum
í þessu spjalli mun ég láta hug-
ann reika til æskuáranna heima á
Borgarfirði eystra. Ég ætla gera
grein fyrir því hvernig ég sá og
skynjaði jólin og komu þeirra í
landslaginu. - Og svo ætla ég að
segja frá sögunum hennar ömmu.
Hún amma gat sagt þannig frá
æskuminningum sínum að nánast
sjálfkrafa öðlaðist áheyrandinn
hlutdeild í þeim heimi sem hún var
að lýsa. Minnist ég þess hversu
notalegt það var að koma inn til
hennar í rökkrinu og heyra af henni
þegar hún var lítil stelpa í Breiðu-
vík í lok síðustu aldar.
Hvannstóð, bærinn þar sem ég er
fædd og uppalin, er innsti bærinn á
Borgarfirði. Hann er í raun stað-
settur í fjöllunum eða við rætur
þeirra á þrjá vegu af fjórum. Að
utan girti Hvolshóll fyrir útsýnið til
Agústa Högnadóttir nírœð situr á rúm-
stokknum með langömmubarn.
þorpsins, Bakkagerðis. Þarna inn á
milli fjallanna ætla ég að staðsetja
mig núna og skynja með gleraug-
um bamsins komu jólanna fyrir
einungis 25 árum.
Á þessum tíma var almennt ekki
farið að skreyta hús að utan með
jólaljósum og í huganum sé ég að-
eins eitt eða tvö hús á Bakkagerði
sem báru slfkt skraut eða punt eins
og pabbi kallaði það. Uppsett jóla-
tré voru engin og enn síður sáust
þar jólasveinar á vappi með nammi
í poka til að minna okkur á kaup-
gleði þá er nú tilheyrir jólunum. Og
þá var heldur ekki hægt að fara í
Kringluna eða í Kleinuna til að sjá
jólasveininn og tengjast honum í
gegnum sælgætismola eða kara-
mellu.
Eitt það fyrsta sem minnti mig á
að jólin væru í nánd var það sem ég
sá í landslaginu eða fjallahringn-
um. Þegar fyrst gerði föl á haustin
eða snemma vetrar mátti greina
klettabelti sem í huga barnsins
markaði skýrar útlínur jólatrés. Já
þarna var jólatréð í Miðfjallinu.
Það var svo gaman að sjá það
svona skýrt.
Næsta fjall í fjallahringnum er
Nónfjall eða Hvannstóðstindur sem
oft er svo nefndur í daglegu tali. Á
sama tíma og jólatréð var sett upp í
Miðfjallinu skýrðust línur krossins
í Nónfjallinu. Var eins og fjallið
öðlaðist við það vissan helgiblæ og
varð tilkomumeira að sjá og nutu
Bakkgerðingar jafnvel góðs af.
En hvar voru þá fylgifiskar jól-

Guðrún Sveinsdóttir.
anna Grýla og fjölskylda hennar?
Á þessa fjölskyldu trúðum við statt
og stöðugt. Hún bjó í Tindfellinu
norður og upp af bænum. Hjóna-
kornin, Grýla og Leppalúði, sáust
svo greinilega og jólasveinarnir
voru nokkuð lágvaxnari á bak við.
í raun voru þetta tvær nokkuð gild-
vaxnar og áberandi klettastrýtur
sem voru fulltrúar gömlu hjónanna
og minni tindar í bakgrunninum
voru strákarnir þeirra. Ekki minnist
ég þess að okkur systkinunum hafi
beinlínis staðið ógn af tindum
þessum,Grýlu og Leppalúða, enda
voru þau alltaf kyrr á sínum stað.
Það var nóg að kíkja fyrir fjóshorn-
ið til að fá það staðfest, þar gnæfðu
þau í fjarlægð. Hitt var svo annað
mál að minni tindunum (jólasvein-
unum) fækkaði stöðugt eftir komu
Stekkjastaurs. Við systkinin töldum
jólasveinana niður með hliðsjón af
jólasveinabók Jóhannesar úr Kötl-
um og fækkaði þá tindunum í réttu
hlutfalli. Ekki rekur mig minni til
að jólasveinarnir hafi neitt verið að
þröngva sér upp á okkur með því
að gefa okkur í skóinn og við vænt-
um þess heldur ekki. Segir mér svo
Jólatréð ífjallinu. Mynd: Pétur.
hugur um að þessir jólasveinar hafi
ekki gegnt störfum fyrir kaupsýslu-
menn.
Frá mínu ungdæmi hafa bú- og
atvinnuhættir breyst ótrúlega mik-
ið. Það er eins og störf jólasvein-
anna hafi ekki farið varhluta af því.
Virðast þeir flestir vera famir að
starfa sem einhvers konar sölu-
menn því þeir ætla sjálfsagt allir að
græða. Miðað við stefnu ríkis-
stjórnarinnar nú á síðustu og ....
tímum þá kæmi mér ekki á óvart
þó að reynt verði að flæma þá burt
frá núverandi heimkynnum sínum
og þeim boðið að búa í einhverri
glerhöll í Reykjavík eða jafnvel að
flytja til Evrópulandanna.
Nú á dögum fá flest eða öll börn
í skóinn og trúa að þar hafi jóla-
sveinninn verið að verki. I einni
bekkjardeild spurði kennarinn
nemendur hvort þeir fengju ekki í
skóinn. Hendur allra nemenda
komu á loft nema eins. Er kennar-
inn spurði nemandann af hverju
hann fengi ekkert í skóinn þá svar-
aði nemandinn fremur glaðhlakka-
legur að mamma og pabbi trúi
nefnilega á jólasveininn. - Ég
hugsa að svo hafi þó ekki verið um
mína foreldra.
Þrátt fyrir návist Grýlu og niðja
hennar þá vorum við systkinin
býsna örugg og fækkun jólasvein-
anna í Tindfellinu sagði okkur fyrst
og fremst til um fjölda daga til
hinnar sönnu jólahátíðar. Þó var ég
aldrei alveg örugg um kindurnar í
fjárhúsinu fyrir honum Stekkja-
staur.
Eftir því sem lífárunum fjölgaði
hjá okkur systkinunum fór efinn
um tilvist fjölskyldunnar í Tindfell-
inu að gera vart við sig. Á þeim
tíma minnist ég þess að nágranni
okkar kom í heimsókn. Hann talaði
mjög hratt og áttum við í mestu
erfiðleikum með að ná því sem
hann sagði. Eitthvað var hann þó
að tala um ferð upp í Tindfjall og
angandi tröllalykt. Við yngstu
systkinin gripum þetta náttúrulega
á lofti enda hefur þeim orðum
væntanlega verið vísað til okkar.
Þama var búið að bjarga barna-
trúnni fram yfir ein jól í viðbót.
Var það mjög ljúft.
Dagamir fyrir jólin voru oft
lengi að líða. Þá var kjörið að stytta
tímann með því að fara inn í her-
bergi til ömmu og hlusta á sögumar
hennar. Var oft þröngt á rúm-
stokknum hjá henni.
Amma, Ágústa Högnadóttir, var
fædd 1884 og ólst að mestu leyti
upp í Breiðuvík við Borgarfjörð.
Þar var sögusvið sagnanna. Við
báðum hana um að segja okkur
sömu sögurnar aftur og aftur. Það
var eins og þær fengju aukið gildi
og yrðu skýrari í huganum við
hvert sinn. Núna finnst mér einna
líkast því að ég hafi tekið mér far
með ömmu til hins eiginlega sögu-
tíma og staðar. Lýsingarnar hennar
á umhverfinu, atvinnuháttum,
heimilislífi og húsakynnum urðu
svo raunverulegar. Þó voru lýsing-
arnar á húsakynnunum mest fram-
andi. Þai'na bjuggu þrjár fjölskyld-
ur og voru bæjarhúsin í þyrpingu.
Allt þetta fékk einhverja mynd í
huganum. Húsaþyrpingin, sundin á
milli bæjanna, skemman, baðstof-
an, baðstofulífið og bæjargöngin
voru alltaf sérlega spennandi.
Einu sinni þegar amma átti leið
fram bæjargöngin var för hennar
skyndilega stöðvuð. Á móti henni
stóð kona er hún bar ekki kennsl á.
Var kona þessi bláklædd og breiddi
út faðminn þannig að hún lokaði
göngunum. Þegar nánar var að gáð
kom í ljós að fangið var fagurlega
skreytt gulli og gersemum. Naut
Tindfell. Mynd: Pétur.
amma sýnarinnar þar til konan
hvarf skyndilega. Gerði amma sér
grein fyrir að þessi kona var úr öðr-
um heimi komin.
Athyglisvert er að konan var blá-
klædd en sjáendur sjá huldukonur
jafnan bláklæddar. Sennilega hefur
amma fundið eða skynjað þann
kraft eða það seiðmagn sem borg-
firsk fjöll eru sögð búa yfir.
Átti amma eftir að sjá fleiri kon-
ur úr öðrum heimi er báru þeirra
einkenni. Einhverju sinni átti heim-
ilisfólkið í Breiðuvík von á hús-
freyjunni frá Brúnavxk. Sér amma
konu koma ríðandi heim bæjartrað-
irnar og fylgist með henni þar til
hún fer í hvarf frá bænum. Stekkur
þá amma til húsa og segir tíðindin.
Kona þessi kom aldrei fram en hús-
freyjan í Brúnavík kom tveimur
dögum síðar. En seinna áttaði
amma sig á því að söðull konunnar
Krossinn yfir Hvannstóði. Mynd: Pétur.
var öfugu megin á hestinum miðað
við það sem tíðkaðist hjá konum
almennt. Enn kemur þessi saga
heim og saman við álfatrúna. Þar
segir einmitt að söðull álfkvenna sé
á vinstri hlið hestsins.
Ekki fór þessi saga þó alveg rétt
inn í koll hins unga hlustanda er sat
á rúmstokk ömmu sinnar. Hélt
hann að söðull væri hið sama og
hnakkur. í hans huga sat konan því
klofvega á hestinum og vísaði and-
lit hennar í sömu átt og afturhluti
hestsins.
í Breiðuvík er grængolandi og
djúp tjörn nefnd Nykurtjörn. Lýs-
ingin á henni er enn ljóslifandi. Á
melnum ofan við Nykurtjörnina var
fiskhjallurinn hans Högna langafa.
Bratt er af melnum og niður að
Nykurtjöminni. Þar var sagður búa
nykur og hræddust börnin í Breiðu-
vík hann. Áður fyrr voru sögur af
þessu tagi sagðar börnum sem víti
til varnaðar.
Þessar sagnir hafa mikið gildi
fyrir mig nú á seinni árum. Því
meira sem við vitum um umhverfi
okkar, því tengdari erum við því.
Sögurnar hennar ömmu hafa auð-
veldað mér að lifa mig inn í gamla
tímann og tengjast fortíðinni. Ég
held að svona fræðsla sé börnum
allra tíma nauðsynleg. Þá eru sög-
urnar af huldukonunum í Breiðuvík
mér afar kærkomnar því ég hef
ekki séð á prenti álfasögur þaðan.
Nema sýslumaðurinn er sagður búa
í Sólarfjallinu sem er í Litlu-Vík
handan Breiðuvíkurárinnar. Þannig
að það er ekki ólfklegt að slíkar
verur hafi verið þar á sveimi.
Ekki veit ég af hverju aðdráttar-
afl Tindfellsins stafaði. Ein skýr-
ingin er sú að frumburður foreldra
minna hafi skemmt sér við að segja
yngri systkinum sínum framandi
sögur. Önnur skýring er sú að
“raunverulegt” líf búi í Tindfjallinu
og það hafi dregið okkur til sín.
Það er þó sama hver skýringin er,
Tindfellið býr ennþá til sérstaka
stemningu í skammdeginu.
s.úx
ósí^ar viðsíqptavinum
sínum og Slustfirðingum
öííum gteðiíegrajóía og
farsœídar d fomandi ári
með þöfffyrir
viðslfptin á árinu sem er
að ííða.