Austri - 16.12.1993, Qupperneq 37

Egilsstöðum, jólin 1993.
AUSTRI
37
Endurmat a
Flj ótsdals virkj un
,,Miðlunarlón á Eyjabökkum mun valda meiri umhverfísspjöllum hér á landi, en nokkrar
aðrar orkuframkvæmdir hingað til. Það er með ólíkindum hversu litla umfjöllun Fljóts-
dalsvirkjun og miðlunarlón á Eyjabökkum fengu á sínum tíma.“
A síðasta náttúruverndarþingi,
sem haldið var í Reykjavík dag-
ana 29.-30. okt. sl. var eftirfar-
andi tillaga samþykkt:
Náttúruverndarþing felur Nátt-
úruverndarráði að taka til gagn-
gerðrar endurskoðunar umsögn
ráðsins frá 1981, um áformaða
virkjun Jökulsár í Fljótsdal og
endurmeta áhrif miðlunarlóns á
Eyjabökkum.
Greinargerð með tillögunni
„Eyjabakkar við rætur Snæfells
em víðáttumikið votlendi (í 650 m
h. y.s.), með flóum, mýmm og ara-
grúa tjarna. Einnig er þar fjölbreytt
þurrlendi og vel grónir jökulhrauk-
ar. Eina hliðstæða svæðið á landinu
er Þjórsárver.
Fyrirhugað miðlunarlón á Eyja-
bökkum verður a.m.k. 43 km2, þar
af fara 17 km2 votlendis undir vatn.
Auk þess að eyða grónu og til-
komumiklu landi, mun Eyjabakka-
lón skerða þýðingarmikið búsvæði
heiðagæsarinnar. Allt að 13 þúsund
fuglar hafa fellt þar flugfjaðrir á
síðari árum, og er það stærsti hópur
slíkra fugla sem þekktur er í heim-
inum. Eyjabakkar hafa því ótvírætt
náttúruverndargildi skv. Ramsar-
sáttmálanum um verndun votlend-
is, og eykur það enn frekar skyldur
okkar að vernda þessa fögm og
gróskumiklu hálendisvin.
Miðlunarlón á Eyjabökkum hef-
ur verið talið forsenda Fljótsdals-
virkjunar. Gögn í vörslu náttúm-
vemdarráðs sýna að litlar umræður
fóm fram um náttúruvemdargildi
Eyjabakka, jafnt innan ráðsins, sem
í nefndum á vegum þess, þegar
fjallað var um Fljótsdalsvirkjun
1980.
Rökstuðningur Náttúruvemdar-
ráðs fyrir jákvæðri umsögn um
Fljótsdalsvirkjun í mars 1981, var
fyrst og fremst sá, að tekist hefði
samkomulag um friðun Þjórsár-
vera. Taldi ráðið því ekki ástæðu til
að leggjast gegn því að Eyjabökk-
um yrði fórnað vegna raforkufram-
leiðslu.
Hér er orðum ekki einungis beint
til Náttúruverndarráðs, heldur til
allra þeirra sem láta sig náttúru-
vemd einhverju skipta.
Nauðsynlegt er að Náttúruvemd-
arráð endurmeti reglulega náttúm-
vemdargildi svæða sem eru í hættu
vegna framkvæmda. Eins þurfa
umsagnir og leyfi ráðsins fyrir
framkvæmdum að vera tímabund-
in, þar sem viðhorf manna til um-
hverfis og framkvæmda taka stöð-
ugum breytingum, m.a. vegna auk-
innar þekkingar á náttúrufari við-
komandi svæða. Þá hafa tækni-
framfarir breytt forsendum margra
virkjana.
í ljósi þessa er lagt til, að Nátt-
úruvemdarráð endurskoði 12 ára
gamla umsögn sína um Fljótsdals-
virkjun frá granni, og kannað verði
í þaula hvort hægt sé að virkja Jök-
ulsá í Fljótsdal án þess að eyði-
leggja Eyjabakka. Þetta þarf að
gera í tengslum við umhverfismat á
öðmm fyrirhuguðum virkjunum á
hálendinu.
Fulltrúar eftirfarandi félaga og
samtaka stóðu að flutningi tillög-
unnar:
Félag íslenskra náttúrufrœðinga,
Félag landvarða, Félag leiðsögu-
manna, Fuglaverndarfélag Islands,
Hið íslenska náttúrufrœðifélag,
Landssamband hestamanna, Land-
vernd, Líjfrœðifélagið, Náttúru-
verndarsamtök Austurlands (NAUST),
Sjálfboðaliðasamtök um náttúru-
vernd, Vísindafélag Islendinga og
Umhverfismálanefnd Egilsstaða. “
Tillagan var samþykkt á þinginu
með 26 atkvæðum gegn 4.
Umfjöllun náttúruverndaraðilja
Tillagan var borin fram af Fugla-
vemdarfélagi Islands. Kristinn
Haukur Skarphéðinsson, stjómar-
maður í félaginu, hefur tekið saman
skýrslu er nefnist “Eyjabakkar, um-
fjöllun Náttúruverndarráðs á
Fljótsdalsvirkjun, umsagnir nátt-
úrufrœðinga o.fl.
Þessi skýrsla er mjög fróðleg
lesning. Þar kemur ótvírætt fram,
að það hefur nánast verið þegjandi
samkomulag allra aðilja, að láta
sem Eyjabakkar væm ekki til, eða
skiptu engu máli fyrir náttúra
landsins.
Eftir að Náttúruverndarráð gaf
sína alræmdu umsögn, og fórnaði
Eyjabökkum fyrir friðlýsingu
Þjórsárvera, 26. mars 1981, hafa
víst flestir áhugamenn um náttúru-
vemd talið að Eyjabakkamálið væri
tapað og þýðingarlaust að ræða það
frekar, enda virkjun árinnar jafnan
á næsta leyti.
Þetta er þó að sjálfsögðu mikill
misskilningur. Það sannaðist m.a. í
Laxárdeilunni kringum 1970, að
hægt er að hnekkja ákvörðunum
opinberra stjórnvalda eða nefnda,
ef andstaða er nógu mikil heima
fyrir. Það sem skipt hefur sköpum í
þessu máli er eflaust, að engin
samstaða hefur myndast um vernd-
un Eyjabakka hér eystra. Þvert á
móti hafa Austfirðingar sameinast
um að krefjast stórvirkjunar í Jök-
ulsá í Fljótsdal, án tillits til um-
hverfisspjalla. Það gerir gæfumun-
inn á þeim og Þingeyingum.
Afgreiðsla Náttúruverndarráðs
í skýrslu Kristins Hauks segir
m.a. um afgreiðslu Náttúruvemdar-
ráðs á Fljótsdalsvirkjun:
„Umsögn Náttúruverndarráðs
um Fljótsdalsvirkjun í mars 1981,
getur tæpast talist sjálfstætt mat á
náttúruvemdargildi Eyjabakka. Þar
er aðallega fjallað um sögu rann-
sókna, taldar eru upp rannsókna-
skýrslur og rakin augljós áhrif
Fljótsdalsvirkjunar. Drepið er laus-
lega á náttúruverndargildi Eyja-
bakka, en það er að mestu leyti
orðrétt upp úr skýrslu Amþórs
Garðarssonar um Vatnavemd frá
árinu 1978. Sú skýrsla kom út áður
en niðurstöður náttúruvemdarkönn-
unar á Snæfellssvæðinu lágu fyrir.”
I umsögn Náttúruverndarráðs
stendur þetta um Eyjabakka:
„Eyjabakkar eru gróskumikið
flæðiland í fögru umhverfi. Á há-
lendinu eru fá gróðurlendi á borð
við þá. Fyrst og fremst em það
Þjórsárver við Hofsjökul, Hvítár-
nes, og örfáir staðir á Möðmdalsör-
æfum. Allir þessir staðir eru
hentugir fyrir miðlunarlón vegna
virkjana, en jafnframt er náttúru-
vemdargildi þeirra mikið.
Náttúruverndarráð telur ekki
annað koma til mála, en þyrma ein-
hverju þessara svæða, og því þarf
að líta á þau í samhengi, þegar á-
formað er að taka eitthvert þeirra
undir miðlunarlón.
Þjórsárver hafa tvímælalaust
mest verndargildi þeirra allra, og
við friðlýsingu þeirra telur ráðið
verjanlegt að samþykkja miðlunar-
lón á einhverju hinna, því tæpast er
þess að vænta, að hægt verði að
halda í þau öll til lengdar, vegna
mikilvægis þeirra fyrir raforku-
vinnslu í landinu...
Enda þótt mikill sjónarsviftir
yrði að hinu víðfeðma gróðurlendi
Eyjabakkasvæðisins, færi það undir
vatn, og þrátt fyrir að forðast beri
að eyða þannig grónu landi, sé þess
nokkur kostur, þá vill Náttúm-
verndarráð fyrir sitt leyti ekki
leggjast gegn Fljótsdalsvirkjun,
telji orkuyfirvöld hana nauðsyn-
lega.
Sú afstaða mótast m.a af því, að
samkomulag hefur tekist um varan-
lega verndun Þjórsárvera, sem frá
sjónarmiði náttúruverndar, og
samkvœmt niðurstöðum rannsókna
á báðum þessum svœðurn eru talin
enn mikilvœgari hálendisvin, ” (let-
urbr. höf.).“
Við hverju er hægt að búast, þeg-
ar hinn opinberi málsvari náttúru-
verndar í landinu, fremur slík
hrossakaup og lýsir yfir svo ein-
faldri uppgjöf fyrir fram?
Afgreiðsla Náttúruverndarráðs á
Fljótsdalsvirkjun minnir á annað
mál suður í Palestínu forðum, þeg-
ar Pílatus landsstjóri Rómverja lét
gyðinga kjósa sér útlausn eins
fanga í tilefni af Páskahátíðinni
forðum daga og þeir kusu Barnabas
sem alkunnugt er, en fórnuðu
Kristi.
Þessi afstaða ráðsins er ítrekuð í
umsögn þess frá 7. febrúar 1991, til
Landsvirkjunar, þrátt fyrir breytta
hönnun og að ýmsu leyti breyttar
forsendur virkjunarinnar, en þar
segir um Eyjabakka:
,,Það er skilningur Náttúru-
verndarráðs, að jákvceð umsögn
ráðsins (bréf. dags. 31. mars 1981)
varðandi eldri hugmyndir um virkj-
un, standi enn, þar með talið að
leggja Eyjabakka undir vatn. ”
I þessari síðustu umsögn kemur
fram vilji ráðsins til að friðlýsa
Snæfell og Vesturöræfi, eins og til
að fá einhverja uppbót fyrir Eyja-
bakka. I lillögu ráðsins um þessa
friðlýsingu, frá 21. júní 1993, er
gert ráð fyrir að mörk þess miðist
við áætluð miðlunarlón á Eyja-
bökkum og Hálsi við Jökulsá á
Dal.
Nánar um Eyjabakkasvæðið
og lífríki þess
Sköpun þess landslags, sem nú
getur að líta við norðausturbrún
Vatnajökuls, hófst á ísöld fyrir um
700 þúsund árum, þegar eldvirkni
tók sig upp þar að nýju eftir meira
en milljón ára hlé. Leiddi hún til
myndunar Snæfells og móbergs-
hnjúkanna umhverfis það. Ekki er
vitað um eldgos í Snæfelli síðustu
10 þúsund árin, en þar sem megin-
eldstöðvar geta verið virkar í meira
en milljón ár, og tugir árþúsunda
liðið á milli gosa, er ekki hægt að
afgreiða Snæfell sem útkulnað eld-
fjall (Sbr. t.d. Heimaey).
Líklegt er talið, að í Eyjabakka-
lægðinni hafi verið jökullón í lok
Isaldar, er síðan hafi fyllst upp með
framburði. Eyjasléttan liggur í um
650 m hæð yfir sjávarmáli.
Eyjabakkajökull hefur hlaupið
fram a.m.k. þrisvar á þessari öld,
en ystu menjar um framskrið hans
eru voldugir jökulgarðar frá 1890.
Innan þeirra er stórt lón, sem
heiðagæsir í sárum kunna vel að
meta, en sumarið 1992 sást þar
stærsti heiðagæsahópur, sem sést
hefur á Islandi, eða um 5 þúsund
fuglar.
Heiðagæs og álft eru þeir fuglar
sem mest ber á á Eyjabökkum. Af
álftum eru um 30 varppör, og um
40 af heiðagæs. Svæðið er ekki sér-
lega þýðingarmikið fyrir varp
heiðagæsa, en aftur á móti mjög
mikilvægt fyrir heiðagæsir í sárum,
því þar er nú hvert sumar stærsti
hópur þeirra í heiminum. Árið
1991 vom rúmlega 13 þúsund fugl-
ar þar, og 1992 um 9 þúsund. Það
er um helmingur allra geldra heiða-
gæsa í landinu, og um 10-15 % alla
geldfugla í íslensk-grænlenska
stofninum, eða um 7 % af heildar-
stofninum.
Samkvæmt Ramsarsáttmálanum,
sem íslendingar hafa undirritað, og
skilgreiningu Alþjóðlega Fugla-
verndarráðsins, eru votlendissvæði
talin hafa alþjóðlegt verndargildi ef
1% eða meira af einhverjum stofni
vatnafugla nýtir þau í lengri eða
skemmri tíma. Eins og fyrr segir,
hefur Eyjabakkasvæðið því ótví-
rætt náttúruverndargildi á heims-
mælikvarða samkvæmt sáttmálanum.
Þóriseyjar
Að lokum er þess að geta, að ör-
nefnið Eyjabakkar er nú almennt
notað sem samheiti fyrir allt flat-
lendið austan Snæfells, sem Jök-
ulsá í Fljótsdal kvíslast um, en það
hefur ýmis sérnöfn. Meginhluti
þess kallast nú bara Eyjar, en heitir
fullu nafni Þóriseyjar. Vestan Eyj-
anna er Þjófagilsflói, og Snœfells-
nes utan við þær, NA undir Snæ-
felli. Bakkarnir austan Jökulsár
heita Eyjabakkar, og eru tiltölulega
lítill hluti af hinu gróna landi. Innst
á svæðinu em svo Eyjafell.
Þóriseyjar væri réttara nafn á
þessu svæði, og minnir það óneit-
anlega á Þjórsárverin, sem hér hafa
iðulega verið nefnd. Skyldi það
vera tilviljun?
Þessi grein er tekin saman af
náttúrufræðingunum Helga Hall-
grímssyni og Skarphéðni Þórissyni,
í samvinnu við Kristin Hauk
Skarphéðinsson. Skarphéðinn hefur
lagt til myndir í greinina.
Hópur afheiðagæs í sárum á Eyjabökkum.
Eyjabakkar. Horft til norðurst yfir Eyjabakkajökli.